Historia e Malesisë

Malesorët në Mal të Zi kanë një të kaluar të ndritur.
Malësia kreshnike edhe sot flet me shie të madhe për trojet e saj, të lara me gjakun e bijve më të mirë saj gjat luftrave shekullore kundra armiqve të shumt të popujve të Ballkanit.  
Këta kreshnik e quajën vehtën malësorë, sepse jetojnë nëper male të thepisura, plot shkëmbej, suka, kodra, gerxhe…

Besa, mikëpritja e trimëria janë cilësit më të bukura që trashigoi malesori nga baballarët, gjyshërit dhe stërgjyshërit e tij.  Ca malësorë edhe sot me andje i bajën çakshirët prej tirkut, çarapat e stolisura, brëzin, xhamadanin me sherita, jelek e qostek, kurse fëmrat xhubleta të stolisura me tertil të punuara me kujdes më të lart prej spikut e tirkut.  

Malësorët jetuan aty ku s’mujtën të jetonin dikur njerzit e qytëtruar.  
Me njerëz luftarak si këta malësorë, të cilet u rriten me pushkë në dorë, armiku edhe pse ca herë më i fortë se ata nga fuqia, e kishte veshtirë të realizonte qellimet e tija grabitqare.  
Keto janë vetëm cilësi të karakterit të malësorit.  
Tani disa cilësi kanë filluar të zbehën.  
Për cilësit e traditat e malësorit kanë shkruar shum njerëz  të pendes si të kombësisë shqiptare, ashtu edhe të huaj, por të pakët janë ata që gjër më sot kanë bërë përpjekje serioze në mbledhjen e pasurisë pa çmuar folklorike në të cilën pasqyrohet  jo vetëm e kaluara e ndritur e malësorit, por edhe cilësitë e traditat e tija.

Malesia

Në të kaluaren përfshinte pjesën veri-përëndimore të Shqipërisë veriore që nga Shala deri te Shpella e Berishes në brigjet e lumit Moraça.    
Përbëhej nga zona të vogla teritoriale të njohura me emrin male, në të cilat zhvillohej jeta fisnore. 
Ato ishin: Hoti, Sumasit (me vonë Grudë), Këlmëndi, Kuçi, Kastrati, Shkreli, Triepshi, Koja, Kopliku, Tuzi (si pjesë e Grudës).

Në krye të çdo mali ishte kryekreu, kurse çdo vellazëri kishte kreun (të parin) e vetë. Vepronin edhe pleqët e maleve. 

Toponimi (emrimi) Malësi del nga fjala shqipe MAL-i me kuptim gjeografik dhe teritorial. 
Malësia e Madhe ndahet në zonat bjeshkore: Triepshi, Korita e Hotit, Këlmëndi, dhe disa zona te Shkrelit)  
Zonat malore: Koja, Fudnat, një pjesë e Grudës, pjesa e madhe e Hotit, një pjesë e Kastratit dhe Shkrelit 
Zona fushore: Kopliku, Gruemirë, Buz-Uji, një pjesë e Kastratit dhe Hotit, kurse më së shumti fushë ka Gruda - Fusha e Cemit, Dheu i Zi, Vllanë, Vrane, Fusha e Tuzit, Mileshë dhe Dinoshë.

Cemi (lumi i vetëm në Malesi) e ndanë Malësinë fizikisht në dy pjesë.

Malet kryesore janë Deçiqi dhe Suka (në Grudë), Bukoviqi dhe Cemeri 
(në Hot), Kazhaniku (në Triepsh), Kapa e Brojës (Këlmënd), Mokseti (Kastrat) e tjerë.

Qëndrat dhe katundet (fshatrat) me të mëdha ishin Tuzi, Vranja, Vllana, Dinosha, Kësheva, Prifti, Pikala, Selishti, Skoraqi, Arza, Drumja, Spija, Vuksalekajt, Kushet e Hotit, Bajza, Kopliku, Gruemirë, Vërmosha, Stjepofi, Nikmarashi e tjerë.

Në Malësi ka tri klima: e butë-mediterane, malore dhe kontinentale.

Në të kaluerën e lashtë ilire në Malesi jetonte fisi i madh Ilir-Labeatet. 
Tokrat malore të Malesisë së sotme quhënin "Malet e Labeateve" (mons labeatis), fusha afër Liqenit të Shkodres është quajtur liqeni i Labeateve (lacus labeatus).

Vëndbanimet Ilire më të njohura në Malesi janë Meduni, Qytezat (e Dinoshes, Buxes se Triepshit, Sukës së Grudës, Këshevës, Qafës së Kishës, Arzës) pastaj Vuksalekajt, Burgu i Grudës (Dushiq), Samoborri, Cinna te Kopliku etj.

Në kohët e lashta nëpër Malësi kalonin rrugët shumë të rëndësishme edhe për Europe, siç ishte ajo nga Norona nëpër Dinoshë-Tërgajë-Vërmoshë-Guci dhe tjetra Noronë-Dinoshë-Tuz-Koplik-Shkodër.

Mendimtarët botërorë (shumë nga ata) do të cekin se deri me ardhjen e Turqëve, Shqipria veriore, pra edhe Malesia, me kurrgjë nuk do të jetë mbrapa Europes.

Malësia e Madhe deri me 1476 mbante lidhje të mira dhe të ngushta me Venedikun. Janë të njohura përsonat historik që mbanin qëndrime të tilla dhe mbeshtetëshin në Venedik (Itali) si Anaro Hoti (Hot), Vuksa Gela (Grudë), Vuksa Gjeca (Këlmënd).  Poashtu, deri me atëherë Malësia mbante lidhje edhe me Dinastitë e Ballshideve dhe Cernovekaseve (Ballshet dhe Cernojeviqet) të etnosit shqiptarë.

Me 1479 kur sulltan ishte Muhamedi i dyte (1451-1481) Turqia do të okupojë Malësinë dhe do të formoj nahitë (krahinat): Kuç (me të do të hyjnë edhe Triepshi e Koja), Këlmëndi, Hot dhe Zhabjaku.  
Gruda (tokrat e Mark dhe Gjon Sumës) do të hyjnë në kuadër të nahisë së Zhabjakut.

Vuksa Gela si kryekreu i Grudës do të luftoj kundër turqëve dhe sllavevë.
Gruda do të fitojë dhe do të mbetet mal në vehte. E tërë Malësia do te zhvillojë luftë kundër otomaneve pandërprerje që deri me 1912.  
Janë të njohura luftat dhe kryengritjet e viteve: 1565-1575, 1596, 1601, 1609, 1610-12, 1624, 1638, 1652-53, 1668-69 ,1698-99 ,1712, 1732, 1808, 1822, 1832-34, 1838, 1844, 1856, 1862, 1871-72, 1879, 1883, 1869, 1910-1912. 
Më të njohurit janë 1565-1575  (në Hot e Grudë), 1610-11 (në tërë Malesi), 1638(në Këlmënd), 1832-34(Hot-Kastrat), 1883 (në Hot e Grudë), 1869 (Grudë) dhe kryengritja prej 24 mars - 2 gusht 1911.

Pjesa malore e Malësisë kurrë nuk do të pranoj pushtetin turk dhe nuk do të paguaj taksat dhe tatimet (haraçin).

Me 1641 kryeprifti i Grudës dhe i tëre Malesisë Karlo Della Mirandella do të organizojë në brigjet e lumit Cem (Tërgaje) besëlidhje në mes maleve dhe do të hapi shkollën e parë në gjuhën shqipe në Priftë të Grudës.      
Turqit do ta ndalojnë, siç kanë ndaluar çdo send që ishte përparimtarë.     
Malësorët janë të besimit katolik deri me ardhjen e turqëve, atëherë fillon perhapja e besimit islam.

Kishat kryesore janë: e Grudës (më e vjetra) e Sh'Mehillit në Dinoshë, Arzë, Brigje të Hotit, Triepsh, Selcë, Bajzë, Tuz etj. 

Ndër xhamitë më të vjetra në Malesi janë ajo e Dinoshës, Tuzit, Koplikut dhe Vllanës.

Personalitetë shumë të njohura që kanë punuar dhe vepruar në Malesi jane: 
Karlo Della Mirandella, Leonardo Di Martino (prift dhe shkrimtarë), Pater Gjergj Fishta, Anton Harapi, Marjan Prelaj, Josip Rela (shkrimtare-arbëreshë nga Zara e Dalmacisë).

Jeta në Malesi ishte shumë e veshtirë (gjatë pushtetit turk), por ajo, në prëmtime diçka do të lehtësohet me reformat e Sulltanit të vitit 1839 (Hatisherifi i Gjylhanes), dhe me Hatihumajanine vitit 1856, kur në  Shkodër do të organizohet Komisioni i bajraqeve (xhibala) me qellim që veziri i Shkodrës më lehtë ta sundoj dhe kontrollojë Malësinë.     
Malësorët do të mbrohen nga sulmet malazeze me 22 prill 1880 (Beteja e Zharnices) ku u dalluan Baca Kurti Gjokaj, Paloke Gjoka Vulaj, Halil Haka Nikaj, kurse diçka më parë në Dinoshë (1863) Smail Martini Ivezaj dhe Om Haku Kajoshaj.

Me 1880-81 në Vrane, Gruda do të fitoj ushtrinë malazeze dhe përsëri dallohet Smail Martini, bajraktar i grudës.

Me 1879 Çun Mula në krye të Hotit do të luftoj kundër ushtrisë se veriut të Shkodrës por pa sukses; ushtria turke ishte e fortë.  
Me 1883 dhe 1886 gjyqi ushtarak i sulltanit do të dënojë një numër të madhë të krerëve të Hotit dhe Grudës për shkak se po prishnin përëndorin.           
Me i njohuri nga të dënuarit ishte, patjeter Smail Martini Ivezaj që do të internohet, me krerët e Grudës, në Diari-Bekir (Anadolli-Afrik).
Disa nga krerët e Malësisë do të marrin pjesë edhe në Lidhjen e Prizrenit në qershorë 1878 (Baca Kurti, Çun Mula etj.)

Me vendimin e Xhibales (komisionit turk për Malesi) 1856 Malësia e Madhe ndahet në dy pjese: Triepshi dhe Koja do të hyjne me kadillukun e Podgoricës, kurse pjesa tjetër e Malesisë: Hoti, Gruda, Kelmendi, Kastrati dhe Shkreli mbetën nën ndikimin e Shkodrës.  
Me 1876-77 Triepshi, Koja dhe Fudnat fuqitë e mëdha ju dhane Malit të Zi dhe kufiri u vendosë nga Vrana-Ura e Zharnicës-Omerbozhaj-Vorri i Vuksa Gelës (maja e lemuet ne Suke)-Lemajë.

Me 1887 në Triepsh, kurse me 1888 në Kojë do të hapen shkollat në gjuhë sllave dhe do të futen mbiemrat e sllavizuar me mbaresen "viq" ose "iq"

Në nëntorë 1907 në Lemajë do të zhvillohet një betejë e trieshjanevë me turq, kurse po ato vite në Tuz dhe Dinoshë do të hapen shkollat fetare islamike, kur një e Dinoshës do të jetë edhe shkolla me Mulla Arapin për të gjithë.

Revulucionin e Xhon-turqeve (turqit e rinjë) me 1908 malësorët do ta perkrahin duke shpresuar se ai do të sjellë demokracinë, jetë e lirë, perparim, realizimin e të drejtave nacionale-etnike, hapjen e shkollave në gjuhën shqipe etj., por nuk ndolli ashtu.   Turqit, nëpër mes misionarëve të tyrë e tradhtuan atë dhe malësorët  për të realizuar të drejtat e veta, si do të ceki Faik Konica, filluan luftën kundër shumë ujqëve, jo të sigurt se ushtarakisht do të fitojnë, por do të terhjekin vëmendjen e Europës, dhe mbas themelimit të Komitetit Nacional Shqiptarë në Podgoricë në shkurt 1911 në krye të së cilit vëndoset Sokol Baci Ivezaj dhe që drejtohej nga Nikollë Ivanaj, Kole Martini (profesor i gjuhës shqipe nga Dukagjini), Kolë Sokol Baci Ivezaj dhe me një numer të anëtareve të shquar si Dedë Gjon Luli Dedvukaj, Nikolle Soga (nga Shkodra), Luigj Gurakuqi etj.

Komiteti për së afërmi bashkpunonte me Pater Gjergj Fishten, At Ndre Mjeden, At Jak Serreqi, Pater Bona Gjecaj, Isa Boletinin, Ismail Qemalbeu, Dodë Brajcin, Mehmet Shpendin, Aleksandro Siliqin ete tjere.

Në mbledhjen e Podgoricës (2-4 shkurt 1911) do të vëndoset që kryengritja do të fillojë me sigurimin e armës, afer Shën Gjergjit.  
Për të realizuar këtë mision nga ana e Komitetit angazhohen Nikollë Ivanaj (shkon në itali) dhe profesor Gjergj Pekmezi (nga Pogradeci) në Vienë , por ajo filloi me parë me 24 mars me sulmin e nje çetë të Hotit kundër kaushës turke në Brigje të Hotit.  
Të nesërmën malësorët sulmojnë kaushet ushtarako-policore në kufirin me Mal të Zi si janë Porokia, Lishahu, Qafë Bokrrine, Mergjes (Vrane) si edhe ato në starre, Arzë, Rranxë të Rrases, Pllanicë etj.

Betejat më të njohura janë ato që u zhvilluan në Deciç me 6 dhe 22 prill dhe 3 maj 1911 në të cilat u dalluan shumë persona e sidomos Tring Smailja Ivezaj. 
Gjatë luftës, gjegjësisht kryengritjës u dalluan në të madhe Dedë Gjon Luli Dedvukaj.

Me 6 prill 1911 në një pjesë të malit Deçiq, në Bratilë, u ngrite flamuri kombëtarë-shqipëtarë e që paraqet rastin e parë mbas vdekjës së Gjergj Kastriotit me 1468, dhe është flamuri i kryengritjës shqiptarë për liri.    
Me ushtrinë turke, shumë herë numërikisht më të madhe se ajo malesorë dhe më mirë e pregaditur, ushtruar dhe furnizuar, gjatë periullës së kryengritjes ullëheqen Bedri Pasha, Et'hem Pasha, Turgut Pasha, Hasan Riza Pasha, Esat Pasha Toptani dhe më në fund Abdylah Pasha që deri ater ishte nënsekretar në Ministrinë e Drejtësisë.

 

 KERKESAT E MALESOREVE

1.
Me 17 nentorë 1910 amnestia e pergjithshme të shtypit me iradelurdher të sulltanit
Shërbimi ushtarak ne valetin e Shkodrës
Mudiri i qytetit të Tuzit dhe maleve duhet të jetë shqiptar-vëndas
Kajmakami i Malesisë duhët të jetë Kristian dhe duhet të foli shqip
Armatimi ose çarmatimi për të gjithë njësoj
Pasuria e konfeskuar të kthehët dhe të paguhet dëmshperblimi

2.
Mbas formimit të Komitetit Qendrore Shqiptare në krye me Sokol Bacin (zgjidhet në kërkesën e emigrantave shkodran) dhe me sekretarë Kolë Martinaj (profesor i gjuhës shqipe) dhe Kolë Sokol Bacit (jurist) me 2-4 shkurt në fund të njëjtit muaj do të përpilohen kërkesat drejtuar qeverisë turke në Cetinë, Sadradinbeut, me 30 mars, e që janë:  
Njohja dhe ruejtja e tërësisë teritoriale të tokave shqiptare.   
Njohja e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare si dhe në mësim në katër vilajetet (Shkodër, Kosovë, Janinë dhe Manastirë). 
Të gjithë nënpunësit të jenë shqiptarë dhe kombi shqiptarë të pranohet nga ana e stambollës.   
Përdorimi i të ardhurave nga viset shqiptare në dobi të këtij kombi.   
Ushtarët shqiptarë të merren dhe të dalin jashte kufinjeve vetëm në rast lufte me qeveritë e huaja.   
Këto kërkesa u nënshkruan nga 20 krerë në mesin e cilëvë janë: Sokol Baci Ivezaj (Grudë), Dedë Gjon Luli Dedvukaj (Hot), Dedë Nika Ivezaj (Grudë), Gjeto Mark Ujka (Hot) si dhe Martin Preka (Triepsh)

3.
Gjatë kryengritjes, kurë Turgut Pasha kërkonte dorëzimin e pakusht të malesorevë dhe kur gjyqi ushtarak dënoi udhëhëqësit kryësorë, krerët e Malësisë të mbledhur në Pikalë (pranverë 1911) perpiluar edhe një listë:
kërkesë që drejtohet turqisë, e në të cilën kërkuan: Autonominë e tokrave shqiptare, lirinë, hapjen e shkollave, dëmshperblimet etj.  
Në mbledhje muarën pjesë ndër të tjerë: Dedë Gjon Luli Dedvukaj, Mehmet Shpendi, Dodë Preci, Dedë Nika Ivezaj, Gjeto Mark Ujka Junçaj e shumë të tjerë.

4.
Ndër kërkesat, apo memorandumet me më zë të malesorevë eshte "Libri i Kuq" i përpiluar nga Luigj Gurakuqi dhe të tjerët, qe u miratua në Kuvendin e Grecës , me 23 qershore 1911, po ashtu i drejtuar opinionit europian, gjegjësisht të përmendurit Eduard Grej, që ateherë konsiderohej ndër diplomatët më lidër të Europës.  
Kërkesat e "Lordeve të Malesise", siç i quante R. Rankin, korrespodent i "Tajmsit" dhe "Çikago Herald Tribujn", krerët malesorë janë të përfshirë në 12 pika:

Garanti nga ana e qeverisë së Stambollës se nuk do të përsëritet veprimtari të tilla, respektimi i religjionit, traditës dhe zakoneve të vjetra kanunore të garantuara me kushtëtutë.  
Njohja e plotë e kombit shqiptarë me të drejtat si çdo komb tjetër.   
Liri e plotë e kombit shqiptar për të zgjedhur deputetët e vetë.  
Liria e plotë e mësimit në gjuhë shqipe, hapja e shkollave shqipe me te drejtat e barabarta me shkollat tjera në Qeverinë Turke.   
Autonomia dhe organizimi decentralist administrativ i vilajeve ku ndollen shqiptarët.  
Zgjedhja e valiut dhe nenpunësve, zyrtarëve e të tjerëve që dinë gjuhën shqipe dhe zakonet e vëndit.    
Kajmakani i Tuzit, atëherë kryeqëndër e Malesisë, të jetë shqiptarë.   
Përcaktimi i një përfaqsuesi, inspektorit të përgjithshem të Sulltanit.   
Përdorimi i gjuhës shqipe në administratë dhe të pranohet si gjuhe zyrtare, pran gjuhës turke.   
Shërbimi ushtarak në vënd të vet dhe e drejta që ata të shërbejne në besimin (fenë) dhe zakonet e veta.   
Të ardhurat të angazhohën në dobi të vëndit të vetë, përveç takses doganës (gjymrykut), të ardhurat nga duhani dhe alkoholi, shfrytëzimi i pyjëve, kullotave e tjera.   
Të drejtat për keshillime në lidhje me buxhetin e vilajetit.  
Formimi i fondeve të nevojshme dhe grumbullimi i të hollave për rindërtim e shtëpive, ndertimin e rrugave, dëmshperblimin për shkatërrimet e bëra.   
Formimi i komisionit të përzier për mundësimin dhe sigurimin për ata që kthehën në vënd dhe realizimin e dëmshperblimeve.

"Libri i Kuqe" (Menorandumi i Greçes) është shkruar shqip dhe frengjisht e nënshkruhet nga Sokol Baci (Grudë), Dedë Gjon Luli (Hot), Dedë Nika (Grudë), Dodë Prëçi (Kastrat), Tomë Nika (Shkrel), Cal Dedi (Selcë), Lulë Rapuka (Vukel), Llesh Gjergji (Nikç), Gjeto Mark Ujka (Hot), Mehmet Shpendi (Shalë), Avdi Kola (Gimaj), Nikë Mëhilli (Shllak), Tup Cuni (Prekali), Binak Lulashi (Toplanë), Bash Bajrami (Nikaj) dhe Bek Delia (Dukagjin).

Malësorët filluan dhe zhvilluan kryengritjen të vetdijshëm se nuk kanë mundësi dhe forcë të mposhtin turqit, por të bindur se do të ndikojnë në përmirsimin e pozitës së tyre dhe të bindin opinionin demokratik europian në zgjedhjen e problemit të shqiptarëvë.  
Ajo bëri që Hoti, Gruda, Këlmëndi, Kastrati, Shkreli, Tuzi të jenë në pikëvëmëndjen e Europës, dha figurat e mëdha të shqiptareve, Dedë Gjon Lulin dhe Tringë Smajlja Ivezaj, e posaçërisht Kuvendi i Gerçes bëri që europa të fillojë të mëndojë me më kujdes për të biseduar me urti, gjakëftoftësi, durim, e që janë cilësi traditën, idenë për fitim etj.

Mbas ngritjes së flamurit në Vlorë me 28.11.1912 - nga 16 dhjetore 1912 deri me 2 gusht 1913 u mbajte konferenca e ambasadoreve në Londër me pjesmarrjen e fuqive të mëdha.  
Me 17 dhjetorë u vëndosë që të formohet Shqipëria e lirë dhe e pavarur. 
Me mbledhje udhëheqte Eduard Grej, kryeministri anglez.  
Mbas planeve dhe projekteve të shumta në fillim të marsit 1913 fuqitë e mëdha vëndosen që Hotin dhe Fudnen t'ja japin Malit të Zi si dhurate dhe kështu Malësia përsëri u nda në dy pjesë.    
Në majë 1913 malësorët do të organizojnë demonstratat në Tuz dhe Shkodër, por pa sukses.   
Me 29 korrik 1913 fuqitë e mëdha do të prënojnë Shqiperinë në gjirin e shtetëve të pavarura.   
Kufirin shtetërore shqiptaro-malazez do ta vendosi Komisioni Nderkombetare Rus Sergej Potapov.     
Me 1912 Tuzi do të shpallet Kapetani, kurse me 1914 do të formohen komunat: 
Tuz, Rapshë, Traboin dhe Grudë e më vonë edhe Vrane.  
Po të njëjtën kohe në Tuz do të hapen shkollat në gjuhën shqipe (nuk do të punoj) dhe serbe.  
Me 1916 në Triepsh, Priften, Dinoshë, Tuz dhe Hot do të hapen shkollat shqipe me mësues nga fshati Arbanasi afer Zares (Dalmaci-Kroaci), në mësin e tyre ishin edhe Josip Rela dhe Josip (Zef) Duka.    
Në mes të dy luftërave botërore në Malësi nuk ka shkolla shqipe (Hot, Grudë, Triepsh dhe Kojë) por ato do të hapen mbas luftës së dyte botërore. 

Sot veprojnë katër shkolla tetëvjeçare (Tuz, Skorraq, Stjepov dhe Dinoshë) dhe shkolla e mesme në Tuz.

Karakteristikë e të folurit

Karakteristikë e të folurit të Shqiptarevë të Malesisë është përdorimi i togjeve zanore: "UO", "UA" dhe "`U" (nasale) në vënd të përëmnit "unë" dhe vehtës së tretë të prezentit të foljes ndihmtare. 
Të folurit e Malesisë ruan në shumë niansa karakteristikat e gjuhës së Buzukut (shekulli i XVI të). 
Pra, të folurit e Malësisë është nën ndikimin e gjuhës letrare e të civilizimit në përgjithsi në evolim e sipër.  

Në Malësi përdoret "`a" në vënd të foljes "ështe", pastaj "i" në vënd të numrit "një". p.sh.
"i herë"  në vënd: "një herë" ,
"kin" në vënd të "kishin",
"in" në vënd "ishin" etj. 

Në Malësi shqiptohet qarët : ç, q, gj, xh.
Të folurit e Shqiptarëve të Shtojit dhe rrethit të Ulqinit, dallohet fare pak nga ai i Malesisë. 
Në Ulqin përdoret "nelt", në vënd "lart", "atjenit" në vënd "atje", "isht" në vënd të "është", "ç’ish" në vend të "ç’është" etj.   

Kryengritja e Malësise 1907-1912

Periudha e viteve 1878-1912 i takon periudhave më të lavdishme të popullit shqiptar. 
Pas Lidhjes së Prizrenit (1878), e cila vuri themelet e ndërgjegjëjes kombëtare, është fryt i levizjeve të shumta të popullit shqiptar për çlirimin definitive nga Perandoria Otomane. 
Në fakt Lidhja e Prizrenit është këthesë në krijimin e marëdhënjëvet të reja shoqërore-politike të shqiptareve ashtu sikur kanë egzistuar marëdhënje të këtilla tek popujt e tjere në Ballkan po të asaj kohë.
Ditet më të vështira që përjetuan Malesorët e këtyre trevave kanë qënë gjatë ekspeditave të ndryshme të komandanteve ushtarak Shefqet Turgut pashës dhe Bedri pashës. 
Ushtria e Turgut pashës hyri në Hot dhe pasi e bëri shkrum e hi Hotin dhe demtoi kishat, filloi akcionet kundra Malësisë.  Kjo i mbushi Malësorët plot mëllef.

Edhe Malësia e Madhe (Malësia e Mbishkodres), ka qënë kurdohere në kontakte të përhershme me kryengritsit dhe me pjesmarrësit të Lidhjes së Prizrenit. 
Ajo në mbledhjen e parë dhe të dytën dërgoi perfaqsuesin e vet Baca Kurtin Gjokaj nga Gruda.
Janë të njohura kryengritjet kundra rembeshit turk gjatë shekullit të XVII e XVIII (1606-1633, 1638, 1696. etj.)  Kjo do të thot se Malësori pa marrë para sysh prezencen e ushtris turke ka qënë në kryengritje të përhershme.
Krimet dhe perdhunimet që bënte Përandoria turke si në Malësi ashtu dhe ne trevat tjera të okupuara i detyroi Malësorët që të arratisen, të leshojnë trojet e veta dhe të organizohen në lufte kundra saj.
Përpjekjet e Malesorëve të kësaj trevë për liri dhe pamvarësi gjatë viteve të fundit të shekullit XIX-te kanë lidhje të ngushtë me luftrat e mëparshme të shqiptarëve kundra armikut shekullor.
Kryengritjës së pergjithshme të Malësisë 1909-1912. u mëprin disa ngjarje të rëndësishme që filluan me 1904.  
Burrat më të dalluar të Trieshit sulmuan po më këtë datë posten turke, me ç’rast vranë një numër ushtarësh turq, kurse një pjesë tjetër e detyruan që të hikë nëpërmjet të Grykës së Rapshës së Hotit. 
Në këtë përleshje muarën pjesë dhe një numër burrash shqiptar nga Koja e Kuçit dhe ca malazez nga Rahoja-Kuçi. 
I pari që shtiri me pushkë në ushtrin turke në Urën e Lemajës në Cem të Trieshit, qe Malotë Gjeka nga fshati Nikmarash – Triesh.

Më rentifikimin e parë të kufirit malazezo-turk të vitit 1876 një pjesë e Malësisë së Mbishkodres-Koja e Kuçit dhe Trieshi mbetën nën sundimin malazez. 
Por ushtria turke mu në kufi - në Lemajë mbante forca të veta me qellim që t’u përballonte forcave-sulmëve të shumta të shqiptarëve nga Këlmëndi, Selca, Hoti, Gruda, Trieshi e trevat tjera. 
Dëbimi i ushtris turke nga posta e Lëmajes, paraqet një date të rëndësishme, për arsye se është si pikënisje e kryengritjes së madhe dhe të organizuar të Malesisë së Madhe.

Për kryengritjen e Malesisë (1909-1912):
Dihet se organizatori kryesor i kryëngritjes ka qënë patrioti i madh shqiptar Dedë Gjon Luli Dedvukaj nga Hoti. 
Ai i pari arrin që të organizoi shokët më të dalluar të Malesisë si: Nikë Gjelosh Lulin, Zef Lan Ulën, Lekë Keqin, Nikë Gjekë Brelin, Nikash Martinin, Kolë Marash Vatën, Ujkë Gjelosh Lekën, Gjon Nikë Pllucin dhe të tjerë për një kryengritje të përgjithshme. 
Në këtë kohë situata në kufirin turko-malazez ishte mjaft e acaruar. 
Nuk ishin të rralla as incidentet në mes të rojeve të kufirit turk dhe melësorëve të armatosur. 
Numri i malesorëve të armatosur në Malësi ishte mjaft i madh. 
Malesorët në krye me Dedë Gjone Lulin të ndihmuar nga malesorët e Shalës, Shoshit, Nikajve, Merturit dhe Krasniqës vëndosën që të mos i zbatojne urdhërat e Valiut të Shkodrës në lidhje me pagimin e taksave dhe dorëzimin e armëve.

E tërë Malësia: Hot, Grudë, Këlmëndi, Shkreli, Kastrati dhe Podgorica ishte e pregaditur për kryengritje. 
Podgorica atëherë ishte qëndër e kryengritsave të armatosur. 
Në mesin e tyre ndodhej edhe patrioti i dalluar nga Kosova Isa Buletini. 
Në Podgoricë me ndihmen e Kral Nikollës u formua edhe komiteti i kryengritjës në krye të cilit ishte Sokol Baci Ivezaj.
Komiteti në fjalë ndërmori një varg masash për organizimin e malesorëve në kryngritje.
Malesorët pas dëbimit të ushtrisë turke nga Lëmaja kishin për qellim që t’i eleminon  të gjitha pozitat ushtarake në kët trevë, prandaj me 24.III.1911 sulmuan ushtrin turke që ndollej në Grykën e Rapshës. 
Pas Grykës së Rapshës u sulmua edhe posta në Traboinin e Moçëm. 
Nga kjo postë turqit u dëbuan pa luftë dhe pa ndonje viktimë.

Po në këtë kohë malësorët dëbuan ushtarët turq që ndollëshin në postën Fierzë. 
Posta e pëstë që ndollej në Qafën e Bokrrinës, në Selisht u sulmua dhe u çlirua nga Grudët, Kelmendët dhe Trieshjant me 29.III.1911. 
Në këtë kohë kur turqit u dëbuan gati nga të gjitha postat kufitare në Malësi, Çaushi i ushtrisë turke me qëndër në Tuz, mblodh një ushtri mjaft të madhe dhe e drejtoi nga Hoti. 
Në Qepur të Hotit u zhvillua një përleshje mjaft e përgjakshme në mes të ushtris turke dhe burrave të Hotit. 
U vra një numer i madh i ushtris turke, por humben jetën edhe disa burra nga Hoti si:
Kolë Marash Vata, Zef Lan Ula, Gjon Pllumi, Fran Zeka, vëllëzërit Zef dhe Gjon Luli, Pjeter Uci, Ujkë Gjelosh Leka, dhe Leke Mirashi.  Gjithashtu u plagos një numër i madh burrash nga Hoti.  Turqit në këtë përleshje pësuan disfate të madhe. 
Qepuri si datë e rëndësishme historike përmëndet edhe në këngët popullore.

Malësorët nga Hoti, Gruda, Këlmëndi e Trieshi të frymëzuarë nga zjarri i çlirimit ndërmarrin aksione të një pas njëshme. 
Pas aksionit në Qepur, sulmuan mënjeherë postën  ushtarake turke në Pikalë-Grudë.  Në përleshje mbetën të vrarë një numer i madh turqish dhe u nxune rob rreth 70 sish.   Nga malesorët mbetën të vrarë: Tomë Hasi, Hasa Mirashi dhe Sokol Doka. U plagosen gjashtë malesorë.
Me 28.III.1911 çlirohet edhe posta e shtatë e cila ishte e vëndosur në Lishah në afërsinë e Ledinës në Malësi.  Edhe këtu mbetën të vrarë shum turq. 
Nga malesorët mbetën: Zef Kurti dhe Martin Ujka, kurse shtatë u plagosen rëndë. 
Malesorët gadi çdo postë që pushtonin i jepin zjarr, kështu vepruan edhe në postën në Pikalë dhe Lishah.
Po në këtë kohë dëbuan edhe ushtarët turq të postës kufitare në Paroki në afërsinë e Fundnave. 
Posta kufitare në Omerbozhaj, afër Dinoshës, konsiderohej si posta më e fortë. 
Në këtë postë ishin përqëndruar gadi e tërë ushtria turke që ishin dëbuar nga postat e ndryshme. 
U çliruan edhe postat në Urën e Rzharnicës dhe Dheut të Zi.
Qëndër kryesore e koncentrimit të forcave ushtarake turke ishte Kalaja e Shipshanikut në Tuz. 
Malësorët edhe këtë fortifikat turke e rrethuan me 22.IV.1911. 
Me këtë rast mbet i vrarë Nikë Pretash Leci nga Gruda, duke tentuar të depertonte në Kala me të cilin rast u vra në afërsinë e Kalasë.
Në luftërat më të njohura të malesorëve përmendet lufta në Qafë të Uglës.

Deçiqi është përmëndore e vertet e betejave të pergjakshme të malësorëve kundra forcave ushtarake turke.  
Me 1.V.1911 në Deçiq në Majen e Bratilës për te parën herë në historinë e popullit shqiptarë, pas historisë së lëvdishme shqiptare gjatë jetës së fatosit të madh shqiptar - Gjergj Kastriotit-Skenderbeut, Dedë Gjon Luli ngriti flamurin shqiptarë dhe tregoi armikut turk dhe tërë botës se Malësia kerkon lirinë dhe pamvarësine e vet.

Pas ngritjës e flamurit shqiptar në muajin maj të vitit 1911 ushtria turke ndërmori çdo masë për të pushtuar përsëri Deçiqin dhe me 14.V.1911 arriti përsëri që në Deçiq të vëndos flamurin gjysëm hënë. 
Mirëpo malesorët e frymëzuar dhe nga dashuria për liri dhe urrejtja ndaj robërisë së huaj nuk i humbën shpresat. 
Për çlirimin e Deçiqit përvec malesorëve muarën pjesë edhe njesit e rregullta ushtarake malazeze nën komandën e gjeneraleve malazez Janko Vukotiqit dhe Mill Spasit. 
Gjatë vitit 1912 në përleshjet qe u zhvilluan në Deçiq me 28 mars dhe 3 maj, mbetën të vrarë 14 malesorë. 
Po në maj të vitit 1912 në Bukoviq u zhvillua luftë e përgjakshme, ashtu edhe në Helmicë e në Qafë të Kishës. Në këto përleshje mbetën të vrarë afër 15 malesorë.
Në luftërat e përgjakshme që bëri Malësia kundra ushtris turke, duke filluar prej vitit 1907-1912 mbetën të vrarë 150 malesorë, kurse u plagosën afer 90. 
Ata gjatë kësaj kohë çliruan, me perjashtim të Kalasë së Shipshanikut të gjitha trevat e Malësisë së Mbishkodrës. 
Përpjekjet e malësorëve me armë e material ushtarak i ndihmoi edhe Mali i Zi.
Mbas largimit të ushtris turke nga Kalaja e Shipshanikut, malesorët muarën pjesë së bashkut me formacionet ushtarake malazeze në luftërat e ndryshme gjër me Shkodër. 
Përleshjet më të përgjakura u zhvilluan në Bardhajt e Shkodrës dhe në Tarabosh.  

Besëlidhja e 28 Qershorit e Malësise

Njëzëtetetë qershori 1970 është ditë historike për Malesinë.  
Në këtë ditë, në qytetëzen e vogel në Tuz (Grudë) , malesorët bënë Besëlidhjen që mos të hakmerrën ndaj kurkujt, përveç dorasit ose atij që të shpall gjygji si fajtor.  
Ai të ndjekët jo vetëm nga ana e organeve shtetërore, por edhe e tërë Malesisë.

Inisiatorë për të ardhur gjër ky moment historik, kanë qënë punëtorët shoqërorë e politik, përfaqsuesit e fiseve dhe të tjerë nga trevat e Malesisë: (Hotit, Grudës, Trieshit e Kojës së Kuçit e Fundnes).

Këtë vepër humanitare që sodhen burrat e Malesisë, e përshendetën përfaqsuesit e Kosovës, Ulqinit, Gusisë etj. 

Zakone mbi lindjen e fëmijes

Në Malesi janë ruajtur edhe sot disa zakone rreth lindjes së fëmijes. 
Origjinën e vet e kanë shumë të vjetër dhe janë të ngjajshme me zakonet e popujve tjerë të Ballkanit. 
Lindja e djalit të malesorët është gëzim i madh. 
Kur ndokujt i lind djalë jepet lajmi në tërë fshatin dhe shtijnë me pushkë ose revole dhe thonë: "u rritë me jetë".  
Kur lind vajzë nuk shtijnë kurrkush me pushkë, por thonë: "shyqyr që ka p'shtua nana e ishalla pas vajzës djali" etj.

Grat e fshatit kur vijnë të shofin nënën në lodhnim thonë: "mashalla" që fëmia mos të marrë mësysh. 
Është zakon që në djepin e fëmisë të hullet bar i njomë ose gjeth me qellim që fëmia të qëndrojë gjithmonë i njomë. 
Fëmijës mëshkull zakonisht i bëhët përgim (përgzim).

Fëmia lahet vetëm në mëngjes, nëse larja bëhët më mbramjë, uji nuk derdhet natën, por në mëngjes heret. 
Ujin e derdhin në rrëjë të ndonjë bimë më deshirë që fëmija të rritet.

Martesa shqiptare në Malësi

Shqiptarët e Malësisë kanë ruajtur shumë zakonet nga e kaluara e veçanarisht ato rreth martesës.
Dikur ai fis ose shtëpi që në shekuj me rradhë nuk është korit as në luftë as në kohë të paqës i ka martua më shpëjt bijat e veta. Sot kjo traditë është duke u zhdukur.
Ka qilluar që vajzës të ia caktojnë fatin edhe pa e njohtë bashkshortin, e bile, ka ngja që fëmijve t’u caktohet fati pa lind.
Martesa dhe zakonet rreth saj fillojnë prej se nisin “shkuesit” për të kërkuar vajzen për djal.  Darzma fillon atë ditë kur vajza-nusja niset nga shtëpia e prindërve.
Dikur darzma ka zgjatë disa ditë, ndërsa sot kryhet për 1-2 ditë.
"Shkuesit" janë një ose dy vetë të cilët i cakton familja e djalit.  
Ata shkojnë në shtëpinë e vajzës dhe babait i kërkojne vajzën.  
"Shkuesit" duhet të janë të mençëm dhe njohës të mirë të kuvendit dhe zakonit të malësorëve.   
Ata zakonisht lavdërojn djalin dhe shtëpin e djalit.  
Babai i vajzës ka për detyr t’u japë fjalën pozitive ose negative atë ditë apo një ditë tjetër, të cilën e cakton ai.  
Dikur vajza nuk merrte pjesë në zgjedhjen e fatit të vetë, por pajtohej me atë burr të cilin ia caktonin prindërit.  
Sot ky ligj mjaft i ashpër i mardhënjeve familjare është liberalizuar mjaftë.  
Tani vajza të shumtën e rasteve vëndos vetë për fatin e saj të ardhëshëm.  
Pasi shkuesit marrin përgjegje pozitive, atëhëre babai i vajzës bashkë më "shkuesit" dhe miqët e rinjë caktojnë ditën e fejesës.

Pesorët janë ata të cilët shkojnë për të fejuar vajzën.  Me dy pesorë zakonisht shkon edhe një shkues.  
Të shumtën e rasteve pesorët janë nga shtëpia e dhëndrit të ardhëshëm.  
Fejesa bëhet me një lirë-monedhe të caktuar.  
Si shënjë jepet unaza, apo ndonjë stoli tjetër me vlerë, (gjërdan, arë etj.)   
Kur merret unaza konsiderohet se vajza është roguar (e kaparisur për djalë të caktuar).  
Pesorët në ditën e fejesës japin meqërin (të holla).  
Pesorët me këtë rast u falin grave të shtëpisë të holla dhe vajzave që janë në atë vellazëri.  
Ata sjellin një ferlik (dash të prer për mish) dhe tri okë raki.  
Atë ditë caktohet zakonisht data e martesës.

Mqeri është një sasi të hollash që jepet në ditën e fejesës ose më vonë.  
Në qoftë se babai i vajzës nuk merr mqerin, do të thot se vajzën nuk do ta martoj gjatë atij vitit.  
Të hollat që i merr babai i vajzës i përdorë për të pregaditur pajen e nusërisë.  
Të hollat jepën sa për t’i siguruar vajzës pesë xhubleta dhe pajën tjetër të nusërisë.  Nësë pajën e nusërisë e siguron shtëpia e dhëndrit, atëherë pesorët nuk japin kurfar të hollash për këte qellim.  
Qellon që vajza pas fejesës nuk don të marrë për burrë të fejuarin, atëherë kjo punë del në pleqëri.  
Pleqet nësë pajtohen se faji është i shtëpisë së vajzës sjellin vëndimin që shtëpia e vajzës të paguaj dyfisht të gjitha shpënzimet që janë bërë rreth fejesës.  
Në këtë rast vajza mbetët e lirë.  
Nëse pleqëria mbetet pezull, atëherë shtëpia e vajzës i ka borç sipas kanus (Kanunit të Lekë Dukagjinit) një mashkull, ose sillet vëndimi që vajza të ketë 24 deshmitare.  
Nësë ngjan e kundërta, dmth djali nuk e don vajzën e fejuar atëherë edhe kjo punë qitet në pleqërinë e fisëve të cilët siellin të njëjtin vëndim sikur edhe për vajzen. Edhe në këtë drejtim marëdhënjet tani kanë ndryshuar - vajza mund të marr edhe burr tjetër, por shtëpia e saj duhet të paguaj dyfisht shpenzimet që janë bërë gjatë fejesës.

Dasmorët-krushqit ditën e caktuar shkojnë për nuse.  Ata zakonisht shkojnë të dielën në mbramje.  Flëjnë atje e të hënën këthehën me nuse.  
Krushqit me vehte marrin një dash të rjepur me brira në maje të cileve i vëjne një ose dy molla. Me vehtë marrin raki.  Udhës i qarosin me raki të gjithë ata që i takojnë.  Krushqit kanë kryetarin e vetë-bajraktarin me flamur i cili u mprin.  
Të gjithë nisën nga shtëpia e djalit.  Krushqit këndojn e shtiejnë me pushkë ose revole. 
Dikur për nuse shkonte një dasmoreshë, mirëpo ka qilluar që nusën t’ia rrëmbenin, prandaj më vonë u dërgua për nuse një dasmor e një dasmoreshë ose një dasmoreshë e shum dasmorë, sikur bëhët tani.  
Krushqit-dasmort në shtëpinë e nuses, hane, pinë, luajnë e këndojnë.  
Krushqit çojnë unazën e kunorës nga shtëpia e dhëndërit.

Nisja e vajzës-nusës bëhët me një ceremonial karakteristik; ajo kapet për vargojt e vatrës për derë të shtëpisë, qanë me mallëngjim për shtëpinë, familjen e vëllazërinë që po i lën.  
Para se të dalë nga shtëpia e siellin tri herë rreth zjarrit dhe pastaj vëllai më i madh ia mbath opingën apo këpucen e djathtë.  
Kryetari i krushqëve në të dalunën e nusës nga dera e shtëpisë ia vën unazen në gishtin e dorës së djathtë.  
Ai atëherë në shënje gëzimi shtjen me pushkë.  
Nusja posa del nga shtëpia qanë.  
Në oborr të shtëpisë të gjithë përqafohen me të.  
Njeri nga më të afërmit e saj e siell tri herë në atë krah ka lind dielli e pastaj ia dorzon dasmorit i cili e kap për dore.  
Shkojnë bashkë disa hapa e pastaj e lëshon, me ç’rast e kap dasmoresha.  
Nusja duke u larguar u lën lamtumirën më të aferme duke valvitur shamin e bardhë me të cilen ka mbuluar fytyrën me duvak.  
Shoqët e saja e përciellin me këngë të ndryshme, por nga një herë edhe qajnë prej mallëngjimit. 
Krushqit me nuse duhet të arrijnë në shtëpinë e dhënderit para se të muget nata.  Mirëseardhjen e krushqeve me nuse e prêt e tërë fshati me këngë.

Gjeverët janë dy mëshkuj të cilët caktohen zakonisht nga më të afërmit e dhëndërit për t’u kujdesuar për nusen ç’prej së arrin e gjër sa të maroi darzma.  
Të ardhmën e nuses në oborr në shënjë qe nusja të sjelle lumturin, begatinë në familje njeri nga gjeverët merr një mollë me një monellë brënda të cilën e gjuan përmbi çatinë të shtëpisë.  
Pastaj në mesin e shtëpisë qesin ca gaca zjarrit dhe rreth tyre e siellin nusen tri herë.  
Nusen pastaj e ulin të rrij në stol.  Në prehër të saj e vëjne një djal të vogel të cilin ajo e puth dhe i fal një palë çarapa. 
Në mbrëmje arrijnë dy kumarët: kumara i parë dhe i dytë.  
Pasi arrijinë të gjithë të ftuarit, shtrohën sofrat, së pari pijë e meze dhe pastaj buka.  Kumarët zejnë kryet e vëndit, pastaj rrin të tjerët sipas vëndit qe u takon.  Mbretëron një atmosferë gëzimi që duket se secili aty-atë natë martohet.  
Dallinë përshëndetëse e nfren i zoti i shtëpisë, pastaj kumarët dhe pas tyre të gjith me rrallë.
Dhëndri në këtë gëzim nuk paraqitet aq shpesh.  
Ai është i angazhuar më tepër rreth përgaditjeve me qellim që darzma të jenë sa më mirë.  
Nusja nuk merr pjesë në kurrfarë defrimesh.  
Gjatë të ngrënunit gjevert e siellin nusen me dasmoreshën dy ose tri herë para tryezave të bukës.  
Në atë rast nusës ia heqin duvakun prej fytyrës.  
Kumara që rrin në sofrën e parë i pari shtjen me pushkë ose revole.  
Pasi ajo së pari vjen pran sofrës së parë e andej me rrallë të tjerat.  
Kumara duke shti me pushke thot: Kjoft me nafakë e me hije të mirë.  
Pastaj fillojnë të këndojnë…  
Të marten para se mbaron darzma kumara i fal të holla nrikullës mbasandej edhe grave të tjera të shtëpisë dhe vajzave.

Të marten qitet jasht në një vënd të caktuar e tanë paja e nuses me qellim që të dihet se çka sjellë ajo përveç pajës së sajë.   
Ajo sjelle të fala: çarapë, shami dhe peshqirë, këmisha etj. për kumarën e të afërmit e burrit.  
Dasmoresha tregon publikisht se të cilat të fala janë për kënd.  
Në Malesi, vajzat i martojnë më teper në petka-tesha malsorçe: xhublete, grykce, duvak, vjerrca të brezit, kapica, breza, çarapa prej cohet të qenisura me rrueza, opak dhe mashe për t’u ndezur duhanim musafirit etj.  
Bashkëshortët pa kunorzuar nuk flejnë bashkë.  
Kunorën e lidhin zakonisht të marten në zyrën e gjendjes civile, e pastaj ato që janë religjioze në kishë.  
Si nusja ashtu edhe dasmoresha janë tejet të tërpnuara, ato meken kur vën kunorë, nuk ua këthejnë shpinën të pranishmëve. 
Pas tri javësh martesë nusja shkon të vizitonin gjininë.  
Sa netë duhet të flëj në gjini, e cakton babai ose vëllai më i vjetër i burrit të saj.  
Kur kthehet nga gjinia duhet të vijë me opakë ose këpucë që ia blen gjinia.  
Atë mbramje mbildhet e tër fshati e tej per t’i  falur të holla, kurse ajo sjelle nga gjinia, pemë e gjëra të tjera.  
Kur rrin, më parë nusja të gjithëve musafirëve u zbathte opangat e çarapet, pastaj me rënd ua lante e fshinte këmbët.  
Tani edhe ky zakon është zhdukur krejtësisht.
Në Malesi fiset në mes veti nuk martohen.  
Sikurse në çdo vënd tjeter ashtu edhe në Malesi, disa zakone që kanë qënë përpara sot nuk zbatohen, por janë duke u thjeshtuar sipas deshirës së të rinjëvet.  
Në kohët e mëparshme nuk është martuar në mes vedit as bajraku.  
Si vertetim i kësaj është bajraku i Hotit i cili as sot e kësaj ditë edhe pse numron më tepër se 500 shtëpi, nuk martohen me vajzat e fisit.  
Çdo martesë e këtillë në Hot nuk ka pasur sukses, por ka mbaruar me tragjedi.  Duhet ta themi se edhe kjo ka nisë të ndërroj.