Nga GjekÑ Gjonlekaj / New York
TÑ gjitha kombet e qytetÑruara i nderojnÑ pÑrvjetorÑt e kryengritjeve pÑr liri dhe pavarÑsi. Bile pÑrvjetorÑt jubilarÑ i nderojnÑ edhe mÑ shumÑ. KÑtÑ muaj pikÑrisht me 24 Mars ÑshtÑ 100-vjetori i fillimit tÑ Kryengritjes sÑ MalÑsisÑ sÑ Madhe. Kjo ÑshtÑ njÑ datÑ e shÑnuar nÑ historinÑ e popullit shqiptar. ShqipÑria ishte bastioni i fundit otoman nÑ Ballkan. S’ka dyshim se pÑr rÑnien e kÑsaj Perandorie kontribuan shumÑ shtetet e mÑdha evropiane. NÑ atÑ kohÑ tÑ gjitha vendet ballkanike pÑrveç ShqipÑrisÑ kishin fituar pavarÑsinÑ. FuqitÑ perÑndimore kÑrkonin mundÑsinÑ e fillimit tÑ njÑ lufte pÑr pavarÑsinÑ e ShqipÑrisÑ. DiplomatÑt dhe politikanÑt e huaj kÑrkonin krahinÑn rajonet shqiptare mÑ anti-osmane. Natyrisht se MalÑsia e Madhe i plotÑsonte kushtet mÑ mirÑ se asnjÑ krahinÑ tjetÑr e ShqipÑrisÑ. MalÑsia e Madhe ishte e lidhur ngushtÑ me ShkodrÑn dhe intelektualÑt e saj. Ky qytet iliro-shqiptar kishte traditÑ tÑ madhe kulturore dhe revolucionare. NÑ ShkodÑr dhe nÑ malÑsitÑ e saj ishin pjekur kushtet pÑr kryengritje. PrijÑsit malÑsorÑ tÑ Kryengritjes kishin lidhje me intelektualÑt e ShkodrÑs dhe qyteteve tÑ tjera shqiptare deri nÑ VlorÑ, KorçÑ e GjirokastÑr. Ata kishin bashkÑpunuar ngushtÑ edhe me prijÑsit e kryengritjeve tÑ KosovÑs. Kryengritja e MalÑsisÑ sÑ Madhe pÑr pavarÑsi kishte karakter gjithkombÑtar. Nuk ishte luftÑ krahinore. Bile Memorandumi i GrecÑs ÑshtÑ dokumenti mÑ i fuqishÑm pÑr karakterin gjithkombÑtar tÑ kÑsaj Kryengritjeje.
PÑr prijÑsin e Kryengritjes sÑ MalÑsisÑ sÑ Madhe DedÑ Gjo’Lulin kisha dÑgjuar shumÑ nÑ vendlindjen time. Atje flitej mÑ shumÑ pÑr DedÑ Gjo’Lulin se pÑr asnjÑ prijÑs tjetÑr shqiptar. RapsodÑt, gjamtarÑt dhe trimat e shquar tÑ MbishkodrÑs kÑndonin,gjÑmonin dhe flisnin me zÑ tÑ lartÑ pÑr kryetrimin e ShqipÑrisÑ DedÑ Gjo’Lulin. NÑ Jugosllavi ishte i ndaluar emri i DedÑ Gjo’Lulit,por populli nuk çante kokÑn pÑr cenzurÑn. Edhe nÑ KosovÑ kÑndonin me dashuri e respekt pÑr trimin tonÑ legjendar. Dy bijat e DedÑ Gjo’Lulit-Meria dhe Narja—kanÑ qenÑ tÑ martuara nÑ vendlindjen time. Ato kanÑ qenÑ tÑ martuara nÑ dy prej familjeve mÑ fisnike tÑ vendlindjes sime. Meria ishte e martuar nÑ shtÑpinÑ bujare tÑ Mirash GjokÑs,ndÑrsa Narja ishte e martuar pÑr Gala Smajlin shumÑ i pÑrmendur pÑr trimÑri dhe urti.Meri DedÑn e kisha afÑr me shtÑpi. Ajo fliste gjithmonÑ pÑr babain e saj DedÑ Gjo’Lulin dhe vÑllazÑrit Gjergjin e KolÑn. Meri Dedja ishte njÑ plakÑ shumÑ e qetÑ. E kam dÑgjuar shumÑ herÑ duke vajtuar babain e saj DedÑ Gjo’Lulin dhe vÑllazÑrit e saj. NdÑrsa motra e saj Nare Dedja ishte gojtare dhe vajtore e pÑrmendur. Mirash Gjoka dhe Gala Smajli kanÑ qenÑ miqtÑ mÑ besnikÑ tÑ DedÑ Gjo’Lulit dhe atje nÑ shtÑpinÑ e tyre u strehua me bashkÑluftÑtarÑt e tij. NÑ Triesh gjeti mbÑshtetje tÑ madhe. NÑ shkollat tona shqipe nÑ Mal tÑ Zi, emri i DedÑ Gjo’Lulit ishte i ndaluar. PÑr jetÑn dhe veprimtarinÑ e tij dÑgjonim vetÑm Radio-TiranÑn. Ky radiostacion i fuqishÑm shqiptar transmetonte kÑngÑ shumÑ tÑ bukura dhe melodike pÑr heroin tonÑ kombÑtar. Disa tÑ moshuar recitonin kÑngÑn “DedÑ Gjo’Luli” tÑ Gjergj FishtÑs botuar nÑ “LahutÑn e MalÑsisÑ”.
NÑ janar tÑ vitit 1970 u vendosa nÑ Itali nÑ rrugÑ e sipÑr pÑr Shtetet e Bashkuara. NÑ RomÑ gjeta njÑ plejadÑ intelektualÑsh shqiptarÑ qÑ ishin larguar nga ShqipÑria pas LuftÑs sÑ DytÑ BotÑrore. NÑ takimet shqiptare nÑ RomÑ, Lin Delia kÑndonte pÑr DedÑ Gjo’Lulin. Ernest Koliqi shkruante e fliste me respekt tÑ madh,bile shkrimet e tij pÑr DedÑ Gjo’Lulin janÑ botuar nÑ revistÑn “Shejzat”. KÑshtu vepronin Karl Gurakuqi e Martin Camaj. Pas disa muajsh imigruam nÑ Shtetet e Bashkuara. KÑtu gjetÑm KoloninÑ Shqiptare tÑ AmerikÑs tÑ Nolit dhe KonicÑs.Shumica e mÑrgimtarÑve shqiptarÑ tÑ pas LuftÑs sÑ DytÑ BotÑrore ishin vendosur nÑ AmerikÑ. Midis tyre kishte intelektualÑ,profesionistÑ dhe patriotÑ tÑ shquar qÑ kishin bÑrÑ shumÑ pÑr ShqipÑrinÑ. NÑ takimet e ndryshme kombÑtare ata flisnin me respekt pÑr trimat shqiptarÑ tÑ ShqipÑrisÑ dhe tÑ KosovÑs. Para LuftÑs sÑ DytÑ BotÑrore kishin mÑsuar historinÑ e vÑrtetÑ tÑ ShqipÑrisÑ. Ishin objektiv. Nuk e di pse por shqiptarÑt e Jugut i nderonin mÑ shumÑ DedÑ Gjo’Lulin dhe Isa Boletinin. Ata ishin mÑ objektiv se shqiptarÑt e Veriut. Flisnin e kÑndonin me pasion pÑr DedÑ Gjo’Lulin. Kam takuar dhjetra tÑ tillÑ. Ata zgjuan edhe mÑ shumÑ kurajon time pÑr DedÑ Gjo’Lulin dhe Kryengritjen e MalÑsisÑ.Ata nuk ishin fisnor. Shumica nga ata kishin mbaruar studimet universitare nÑ EvropÑ dhe nÑ AmerikÑ. Kishin lexuar shkrimet e intelektualÑve tÑ Bostonit pÑr Kryengritjen e MalÑsisÑ sÑ Madhe. Kolonia Shqiptare e AmerikÑs kishte dhÑnÑ mbÑshtetje tÑ madhe morale dhe materiale pÑr Kryengritjen e MalÑsisÑ. Fan Noli dhe shumÑ patriotÑ e publiçistÑ tÑ tjerÑ tÑ Bostonit u angazhuan fuqishÑm nÑ mbÑshtje tÑ kÑsaj lufte pÑr liri. Ata e bÑnÑ tÑ njohur kÑtÑ luftÑ nÑ AmerikÑ. Fan Noli nÑ shkrimet dhe fjalimet e tij e krahasonte Kryengritjen e MalÑsisÑ pÑr pavarÑsinÑ e ShqipÑrisÑ me LuftÑn e George Washington-it pÑr pavarÑsinÑ e AmerikÑs. NÑ malÑsorÑt shqiptarÑ tÑ MalÑsisÑ sÑ Madhe gjetÑm terrenin e pÑrgatitur pÑr tÑ nderuar Kryetrimin tonÑ shqiptar DedÑ Gjo’Lulin. MalÑsorÑt shqiptarÑ tÑ AmerikÑs pÑr 40 vjet me radhÑ e pÑrkutojnÑ 24 Marsin e vitit 1911. Qysh atÑherÑ e sot janÑ ftuar personalitete tÑ shquara nga tokat shqiptare pÑr fjalime e ligjÑrata. NÑ AmerikÑ janÑ themeluar fondacione e shoqata me emrin e kryetrimit tÑ MalÑsisÑ dhe gjithÑ ShqipÑrisÑ. KÑtu nÑ Shtetet E Bashkuara kÑndojnÑ pÑr kÑtÑ periudhÑ historike njÑsoj siç kÑndonin arbÑreshÑt e ItalisÑ pÑr SkÑnderbeun dhe MorenÑ e tyre tÑ dashur. Kryengritja e MalÑsisÑ sÑ Madhe filloi me 24 Mars tÑ vitit 1911. NjÑ ditÑ mÑ vonÑ domethÑnÑ 25 Mars tÑ vitit 1911 nÑ Qepurr tÑ Hotit u vranÑ 9 hoten nga ushtria turke.U plagosÑn rÑndÑ disa tÑ tjerÑ. NÑ atÑ betejÑ u vra prijÑsi legjendar KolÑ Marash Vata. AtÑ ditÑ u vranÑ djemtÑ dhe burrat mÑ nÑ zÑ tÑ Hotit. RÑnia e tyre e tmerroi MalÑsinÑ e Madhe dhe gjithÑ ShqipÑrinÑ. PÑr DedÑ Gjo’Lulin dhe trimat e MalÑsisÑ sÑ Madhe ka shkruar shtypi mÑ serioz i botÑs. Kjo luftÑ i vuri nÑ lÑvizje kancelaritÑ evropiane. U aktivizuan tÑ gjitha kolonitÑ shqiptare nÑ botÑ. NÑ kÑtÑ LuftÑ u hartua dhe nÑnshkrua Memorandumi i GrecÑs,qÑ padyshim ÑshtÑ dokumenti
mÑ i rÑndÑsishÑm pÑr çÑshtjen shqiptare para DeklaratÑs pÑr Shpalljen sÑ PavarÑsisÑ sÑ ShqipÑrisÑ nÑ VlorÑ. Kryengritja e MalÑsisÑ sÑ Madhe ishte gjithÑshqiptare, ishte evropiane dhe amerikane, ashtu siç ishte Kryengritja e KosovÑs e vitit 1998. KÑto dy kryengritje sollÑn pavarÑsinÑ e ShqipÑrisÑ dhe pavarÑsinÑ e KosovÑs.
Nuk e kuptojmÑ politikÑn shqiptare pse nuk e nderon kÑtÑ datÑ historike. Pas rÑnies sÑ diktaturÑs ÑshtÑ bÑrÑ edhe mÑ pak pÑr nderin dhe lavdinÑ e Kryengritjes sÑ MalÑsisÑ sÑ Madhe. PÑr mÑ shumÑ se 20 vjet nuk kam dÑgjuar njÑ udhÑheqÑs tÑ lartÑ shqiptar qÑ tÑ pÑrmend emrin e DedÑ Gjo’Lulit nÑ asnjÑ ceremoni tÑ pavarÑsisÑ kombÑtare. AsnjÑ president,asnjÑ kryeministÑr dhe asnjÑ politikan tjetÑr nuk i ka thÑnÑ dy fjalÑ pÑr trimin tonÑ legjendar. Nuk ekziston asnjÑ portret i DedÑ Gjo’Lulit nÑ zyrat me rÑndÑsi tÑ ShqipÑrisÑ. AsnjÑ monument dhe asnjÑ shesh ose bulevard. Vitin e kaluar Kryeministri i ShqipÑrisÑ Sali Berisha paralajmÑroi zyrtarisht parapÑrgatitjet pÑr 100-vjetorin e PavarÑsisÑ sÑ ShqipÑrisÑ,por nuk e tha asnjÑ fjalÑ pÑr
100-vjetorin e Kryengritjes sÑ MalÑsisÑ sÑ Madhe. Bile edhe kryetarja shkodrane e Parlamentit tÑ ShqipÑrisÑ Josefina Topalli po e injoron kÑtÑ periudhÑ tÑ lavdishme historike. Si bijÑ e kÑtij qyteti historik tÑ njÑ familjeje tÑ pÑrmendur Ajo duhej tÑ bÑnte diçka pÑr kÑtÑ çÑshtje. IntelektualÑt patriotÑ tÑ ShkodrÑs qÑ janÑ nderi i ShqipÑrisÑ bashkÑpunuan sinqerisht me DedÑ Gjo’Lulin dhe trimat e tjerÑ shqiptarÑ. PÑr Kryetrimin e MalÑsisÑ sÑ Madhe kanÑ shkruar poetÑt dhe shkrimtarÑt mÑ tÑ njohur shqiptarÑ duke filluar nga Gjergj Fishta, Ismail Kadare dhe Rexhep Qosja. PasardhÑsit e DedÑ Gjo’Lulit nÑ AmerikÑ kanÑ bÑrÑ shumÑ pÑr demokratizimin e ShqipÑrisÑ dhe pavarÑsinÑ e KosovÑs.NjÑ dyzinÑ malsorÑsh shqiptarÑ tÑ AmerikÑs shkuan nÑ luftÑ pÑr lirinÑ e KosovÑs. TÑ gjithÑ politikanÑt, intelektualÑt dhe klerikÑt e ShqipÑrisÑ dhe tÑ KosovÑs e mÑ gjerÑ u pritÑn me nderime nÑ mjediset e malÑsorÑve nÑ AmerikÑ. BÑhet pyetje, pse politika nÑ pushtet e qiti nÑ harresÑ kÑtÑ periudhÑ historike? NÑ ceremoninÑ e rivarrimit tÑ eshtrave tÑ Dom NikollÑ Kaçorrit Sali Berisha tha se ShqipÑrinÑ e çliruan luftÑtarÑt e KosovÑs nÑ krye me Isa Boletinin dhe Hasan PrishtinÑn. Kontributi i tyre pÑr çlirimin e ShqipÑrisÑ nuk diskutohet, por bÑhet pyejte pse injorohet Kryengritja e MalÑsisÑ sÑ Madhe nÑ krye me DedÑ Gjo’Lulin?
PÑr EpopenÑ e MalÑsisÑ sÑ Madhe dhe DedÑ Gjo’Lulin kanÑ shkruar mÑ shumÑ se 100 autorÑ shqiptarÑ dhe tÑ huaj.ShqiptarÑt malÑsorÑ tÑ AmerikÑs, bÑjnÑ pyetje pse kÑshtu? Winston Churchill-i ka thÑnÑ: “MÑ shumÑ kam frikÑ ata qÑ mÑ injorojnÑ se ata qÑ mÑ kundÑrshtojnÑ”.
Krerët e Kryengritjes së Malësisë së Madhe të 1911