Nga GjekÑ Gjonlekaj/ New York
NÑ vendlindjen time pas LuftÑs sÑ DytÑ BotÑrore ÑshtÑ folur mÑ shumÑ pÑr rÑnien tragjike tÑ DodÑ Smajlit se pÑr asnjÑ ngjarje tjetÑr. PÑr fshatin Nikmarash ku ka lindur Doda kanÑ shkruar shumÑ autorÑ shqiptarÑ dhe tÑ huaj. Disa nga ato shkrime janÑ botuar nÑ revistÑn “Leka” dhe “Hylli i DritÑs”. QÑndresa anti serbo-malazeze e Nikmarashit para dhe pas Lidhjes Shqiptare tÑ Prizrenit ÑshtÑ e njohur nÑ histori. NÑ Triesh flitej vazhdimisht pÑr varrezat e ushtarÑve sllavÑ nÑ Nikmarash. Ato varre ishin dÑshmi e qÑndresÑs heroike tÑ kÑsaj treve. GurÑt e atyre varreve nuk u prekÑn pÑr shumÑ kohÑ. NÑ fund tÑ shekullit XIX Mark Milani kÑrkoi largimin e tyre, jo nÑ shenjÑ nderimi, por pÑr faktin se ushtria serbo-malazeze kishte pÑsuar rÑndÑ nÑ atÑ luftÑ. Pas Kongresit tÑ Berlinit, Trieshi ra nÑn pushtimin e Malit tÑ Zi. Knjaz Nikolla emÑroi Marash Markun kryekapedan tÑ Trieshit. VÑllazÑria e tij Gjeloshaj ishte njÑ ndÑr familjet mÑ tÑ nderuara tÑ vendit. DodÑ Smajli lindi e jetoi nÑ kullÑn e Marash Markut. Babai i DodÑs –Smajl PrÑçeta, ishte ndÑr burrat mÑ tÑ respektuar tÑ kÑsaj treve. Ata kishin udhÑhequr Trieshin pÑr pothuajse njÑ shekull. Marash Marku pavarsisht se sundonte me dorÑ tÑ hekurt, kÑrkoi nga Knjaz Nikolla liri tÑ plotÑ fetare dhe tÑ drejta kombÑtare. Marash Marku i ka thÑnÑ juristit tÑ famshÑm malazez, Valltezar Bogishiqit se nÑ Triesh sundojnÑ sipas Kanunit tÑ LekÑ Dukagjinit dhe betohen pÑr armÑt e SkÑnderbeut. AtÑ shtÑpi historike dhe tragjike qÑ gjendet nÑ krahun e majtÑ tÑ rrugÑs kryesore tÑ asaj treve e kam parÑ qindra herÑ. Dera e kesaj shtÑpie nÑ kohÑn time ishte pothuajse gjithmonÑ e mbyllur.Aty jetonte vetÑm njÑ grua e moshuar. AtÑ plakÑ e quanin PrÑti i DodÑ Smajlit.Tragjedia familjare dhe varfÑria ia kishin zi jetÑn. Ajo ishte gjithmonÑ e mÑrzitur.
NÑ fund tÑ LuftÑs sÑ DytÑ BotÑrore, djali i DodÑ Smajlit-NikollÑ Doda u thirr pÑr shÑrbim ushtarak nÑ ArmatÑn jugosllave. Filloi shÑrbimin pavarÑsisht se pÑr shqiptarÑ shÑrbimi ushtarak ishte tepÑr i vÑshtirÑ. Disa oficerÑ jugosllavÑ ishin shovinistÑ dhe barbarÑ. ShÑrbimi ushtarak pÑr shqiptarÑ ishte torturÑ sidomos pÑr ata qÑ nuk flisnin serbisht.ShumÑ herÑ oficerÑt shovinistÑ jugosllavÑ i shanin dhe i rrahnin ushtarÑt shqiptarÑ. KÑshtu ndodhi edhe me NikollÑ DodÑn. NjÑ ditÑ prej ditÑsh, ndÑrsa qÑndronte gatitu nÑ radhÑ me ushtarÑt e tjerÑ, kapiteni jugosllav i kishte rÑnÑ shuplakÑ dhe e kishte sharÑ. Nikolla kishte dÑgjuar nga tÑ parÑt e tij se rrahja pÑr burra ÑshtÑ e ndaluar. ShuplakÑt dhe sharja e prekÑn rÑndÑ nderin dhe dinjitetin e kÑtij djali shqiptar, dhe aty pÑr aty e vrau kapitenin shovinist jugosllav. E arrestuan nÑ vend dhe e futÑn nÑ burg. Kaluan javÑ e muaj dhe familja nuk mori letÑr as lajm pÑr djalin e vet. MÑ vonÑ, autoritetet shtetÑrore e njoftuan DodÑ Smajlin pÑr aktin e djalit.Natyrisht se prindÑrit u trishtuan kur dÑgjuan se çka kishte ndodhur, pasi qe jua merrte mendja pÑr gjÑndjen e rÑndÑ dhe pÑr torturat barbare qÑ ushtronin kundÑr tij. DodÑ Smajli vuri nÑ veprim tÑ gjitha miqÑsitÑ dhe lidhjet pÑr shpÑtimin e djalit nga ferri i atij burgu . Bile kÑrkoi ndihmÑ nga njÑ personalitet i shquar i Malit tÑ Zi,gjenerali Gjoko Mirasheviq,origjina e tÑ cilit ishte nga fisi i DodÑ Smajlit. Gjoko Mirasheviqi dhe DodÑ Smajli shkuan nÑ Beorgrad disa herÑ dhe u takuan me autoritete tÑ larta politike dhe ushtarake. DodÑ Smajli ishte shum i zgjuar. Ua shpjegoi se nÑ traditÑn shqiptare sharja publike dhe rrahja e burrit janÑ tÑ papranueshme. Shpjegimet dhe interpretimet e DodÑs u morÑn parasysh. MÑ nÑ fund NikollÑ Doda u lirua.Ky rast ishte shembull pÑr ndalimin e dhunÑs nÑ ArmatÑn e JugosllavisÑ.
NikollÑ Doda u kthye nÑ vendlindje i rraskapitur. E kishin “çmendur” torturat e burgut. Nuk ishte mÑ ai NikollÑ Doda i mÑparshÑm. Pas lirimit nga burgu nuk jetoi shumÑ dhe vdiq nÑ moshÑn 25 vjeçare. E qajtÑn dhe e vajtuan mÑ shumÑ se asnjÑ djal tjetÑr. Babai i tij, DodÑ Smajli, ishte njÑri prej vajtorÑve mÑ tÑ pÑrmendur tÑ MalÑsisÑ sÑ Madhe.Vajtimet e DodÑ Smajlit pÑrmenden sot e kÑsaj dite. Ishte gojtar dhe shumÑ objektiv. PÑrveç tjerash DodÑ Smajli ishte humorist i njohur. Edhe sot flitet pÑr humorin e DodÑ Smajlit dhe Gjo Mixhit.
Tragjedia nÑ kÑtÑ familje nuk mori fund me vdekjen e NikollÑs. Kjo dhimbje e madhe la derÑn hapur edhe pÑr tragjedi tÑ tjera, qÑ ishin pasojÑ e ndryshimeve politike nÑ atÑ vend. NÑ vitin 1948, Jugosllavia braktisi Bashkimin Sovjetik dhe Joseph Stalinin.Ky qÑndrim shkaktoi çrregullime tÑ mÑdha nÑ shoqÑrinÑ komuniste jugosllave.BesnikÑt e Stalinit filluan fushatÑn kundÑr forcave politike tÑ moderuara. Por ata pÑsuan rÑndÑ,sepse shumica pÑrfunduan nÑ burgun famkeq tÑ Goli Otokut. Radomir Mirasheviqi, qÑ ishte djali i vÑllaut tÑ Gjoko Mirasheviqit, ishte bolshevik dhe stalinist,edhe pse kishte gradÑn major nÑ UshtrinÑ jugosllave. Forcat e sigurimit e kÑrkuan pÑr njÑ kohÑ tÑ gjatÑ,por nuk e kapÑn dot. MÑ nÑ fund kÑrkoi strehim dhe shpÑtim tek DodÑ Smajli. Natyrisht se xhaxhai i tij Gjoko Mirasheviqi e kishte udhÑzuar tÑ shkonte te Doda. Shum djem shqiptarÑ tÑ kÑtij fshati mbÑshteten ideologjinÑ staliniste dhe si pasojÑ shumÑ nga ata u burgosÑn,disa tÑ tjerÑ u arratisÑn nÑ ShqipÑri, bile dy-tre prej tyre janÑ vrarÑ nÑ atÑ kohÑ. Doda nuk ÑshtÑ pÑrzier kurrÑ nÑ çÑshtje politike dhe nuk ishte aspak i privilegjuar. QÑndrimet e tij politike i bÑnte tÑ qarta nÑ fjalime publike.Edhe sot pÑrmendet vargu i tij poetik shum domethÑnÑs nÑ vdekjen e njÑ burri nÑ Hot: “Do tÑ kisha folÑ hakun,por kam frikÑ dajakun”.
Sigurimi jugosllav kishte informata tÑ sigurta pÑr lidhjet e DodÑs me Gjoko Mirasheviqin dhe mbÑshtetjen qÑ i kishte dhÑnÑ pÑr lirimin e djalit. Sigurimi nuk kishte nevojÑ pÑr shumÑ informata sepse i kishin tÑ qarta lidhjet e tyre tÑ mÑparshme.
Me 11 janar tÑ vitit 1951 nÑ orÑt e vona tÑ natÑs forcat ushtarake dhe policore jugosllave rrethuan shtÑpinÑ e DodÑ Smajlit.
Mons.Simon Filipaj qÑ nÑ atÑ kohÑ ishte meshtar nÑ Triesh thotÑ edhe kÑto pÑr tragjedinÑ e DodÑ Smajlit nÑ veprÑn e tij: “NjÑ JetÑshkrim i ShkurtÑr”. Isha nÑ shtÑpinÑ e Preç Marashit Gjonlekaj dhe dÑgjova tÑ shtÑnat e mitrolozÑve dhe bombave. Ky prelat i mirÑnjohur shqiptar qÑ mÑ vonÑ ka pÑrkthyer “BIBLËN” nÑ gjuhÑn shqipe shkruan: “Jehonin majet e maleve pÑrreth, e tregoj tÑ vÑrteten, nÑ trup e shpirt,sprovova njÑ farÑ dridhjeje,sepse ishte diçka qÑ nuk e kisha pritur e nuk e dija se çfarÑ do tÑ kishte ndodhur e çka do tÑ na gjente”? Mons . Filipaj shkruan se kÑtÑ ngjarje e kishin parÑ me sytÑ e tyre dy djemtÑ e Mark Pjetrit–Gjergj
i dhe Zefi–sepse kishin kaluar atÑ natÑ pÑrpara shtÑpisÑ sÑ DodÑs. Preç Marashi i pyeti se çka ndodhi. Nuk e dimÑ ishin pÑrgjegjur ata,por e dimÑ qÑ shtÑpinÑ e DodÑ Smajlit e kishte rrethuar ushtria. Ushtria kÑrkoi qÑ tÑ largohemi sa mÑ parÑ.Gjergj Marku dhe Zef Marku janÑ djemtÑ e axhÑs tim. Kemi jetuar nÑ njÑ shtÑpi pÑr pothuajse 20 vjet por kurrÑ nuk i kam dÑgjuar duke folur pÑr kÑtÑ çÑshtje. Nuk e di pse? Ndoshta ishin tÑ porositur nga sigurimi!
JavÑn e kaluar bisedova nÑ telefon pÑr kÑtÑ çÑshtje me Martinin e DodÑ Smajlit. Ai jeton nÑ TiranÑ.ËshtÑ nÑ moshÑn 86-vjeçare. Martin Doda Gjeloshaj ÑshtÑ i vetmi dÑshmitar i gjallÑ i kÑsaj ngjarje. Ai kishte ndodhur nÑ shtÑpi atÑ natÑ tragjike dhe historike. Ai e pa me sy rrethimin e shtÑpisÑ. Martini tregon se kishte parÑ qindra ushtarÑ e policÑ jugosllavÑ. DÑgjoi thirrjet e tyre pÑr dorÑzim. NÑna dhe motrat u dorÑzuan, thote Martini. NdÑrsa, Radomiri, Doda dhe UnÑ, nuk u dorÑzuam. Martini tregon se Radomirit i vinte keq pÑr mua. NÑ ato çaste tragjike i tha babait: “Kujdes tÑ mos vritet djali”. UnÑ e çava rrethimin tregon Martini,ndÑrsa ata u vranÑ nÑ vend. Martini ishte plagosur rÑndÑ.PavarÑsisht se trupi mÑ kullonte gjak, ashtu i plagosur arrita nÑ shtÑpine e NikollÑ Mirit nÑ kufi mÑ ShqipÑrinÑ. NÑna dhe motra e NikollÑ Mirit mÑ shpÑtuan. Ato mÑ strehuan, mÑ lidhÑn plagÑt dhe mÑ kaluan nÑ ShqipÑri. QÑndrova nÑ spitalin e ShkodrÑs disa muaj dhe u vendosa nÑ ShqipÑri pÑrgjithmonÑ.U ktheva nÑ vendlindjen time pÑr herÑ tÑ parÑ nÑ fillim tÑ viteve ’90, pas 40 vjetÑsh pÑr tÑ rivarrosur
babain tim. UshtarÑt jugosllavÑ pasi i kishin pushkatuar i kishin qitur tÑ dy trupat e tyre tÑ pa jetÑ nÑ njÑ grop pas shtÑpie. Ajo gropÑ ishte varri mÑ misterioz i MalÑsisÑ. FamiljarÑt dhe vÑllazÑria e Radomir Mirasheviqit i morÑn eshtrat e djalit tÑ tyre. Populli tregoi respekt dhe i pÑrcolli me nderime tÑ mÑdha. Ata morÑn pjesÑ nÑ varrimin e babait tonÑ. Edhe ne morÑm pjesÑ nÑ varrimin e djalit tÑ tyre. Radomir Mirasheviqi ishte vrarÑ nÑ moshÑn 28-vjeçare. Gjoko Mirasheviqi dhe familja ishin njÑra prej familjeve mÑ fisnike nÑ Mal tÑ Zi. Ata e vlerÑsuan sakrificÑn e DodÑ Smajlit.
NikollÑ Doda kishte pÑsuar mundime tÑ mÑdha pÑr çÑshtje nderi dhe dinjiteti,ashtu siç kishte pÑsuar edhe babai i tij DodÑ Smajli. Ata u flijuan nÑ altarin shqiptar tÑ nderit. DodÑ Smajli ÑshtÑ legjendÑ e MalÑsisÑ. ËshtÑ e drejtÑ qÑ shtÑpia ku lindi dhe u vra DodÑ Smajli tÑ shndÑrrohet nÑ muze. Dhe nÑ oborrin e asaj shtÑpie legjendare tÑ ndÑrtohet njÑ monument. Kjo tragjedi ÑshtÑ e ngjajshme me ato tÑ koheve antike. Ata dhanÑ jetÑn pÑr mik, pÑr nder dhe pÑr dinjitet. Kjo tragjedi mund tÑ jetÑ frymÑzim pÑr poetÑ, shkrimtarÑ dhe artistÑ. ShpresojmÑ qÑ njÑ ditÑ Qeveria e Malit te Zi tÑ hapÑ arkivin dhe dosjet e kÑsaj tragjedie pÑr historianÑt e ardhshÑm. PÑr mÑ shumÑ se 40 vjet nÑ mÑrgim e kujtoj me dashuri e dhimbje vendlindjen time dhe tragjedinÑ e DodÑ Smajlit.