Kalaja e Samoborit dhe Hotit sipas arkeologëve austriakë

Nga Gjekë Gjonaj

Nga fundi i mijëvjeçarit të dytë dhe gjatë tërë gjysmës së parë të mijëvjeçarit të parë p.e.s., ilirët fillojnë dhe i vendosin vendbanimet e tyre në kodra të larta me pozicion dominues mbi zonën përreth, dhe gradualisht (i përforcojnë) i rrethojnë me mure të forta. Midis tyre ishin edhe Kalaja e Samoborit dhe Hotit, të cilat ndodhen pranë kufirit shtetëror të Malit të Zi dhe Shqipërisë. E para në territorin e sotëm të Malit të Zi, kurse e dyta në shtetin amë – Shqipëri.

Gjatë Luftës së Parë Botërore erdhën në Shqipëri arkeologët austriakë C. Praschniker e A. Schober të cilët filluan kërkimet nga veriu i Shqipërisë në drejtim të jugut dhe i kushtuan vëmendje edhe monumenteve e qendrave arkeologjike ilire (C. Praschniker-A. Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien 1919 ; C. Praschniker, Muzakia und Malakastra, Wien 1920). Këta  studiues  bënë një përshkrim të shkurtër, por mjaft të saktë të vendosjes së mureve rrethues dhe të tri  kullave që kanë arritur t’i shohin në sipërfaqe. Krahas përshkrimit sipërfaqësor ata kanë botuar edhe dy fotografi të anës veriore të kështjellës.

Kalaja e Samoborit  është një vendbanim ( qytezë)  i vjetër  ilir, i  vendosur  në një  kodër, 178 metra të lartë, këndej kufirit malazezo-shqiptar , në pjesën verpore të Liqenit të Shkodrës , midis fshatit Bozhaj dhe Ploçë, afër burimit të njohur të Vitojës. Ky gadishull  me lartësi  afro 80 metra mbi nivelin e liqenit që  kontrollon rrugën natyrore  me bregun lindor të qytezës. Fortifikimi ( vendbanimi )  përfshin një terren të përshtatshëm për banim me sipërfaqe 1.5 ha midis dy majave  shkëmborë.  Njëra është më e lartë në perëndim, kurse tjetra është më e  ulët në lindje. Më e larta veçohet nga një hark muresh dhe komunikon me një hyrje harkore të vendosur në një kënd të fortifikimit. Pjesa tjetër e vendbanimit që kap dhe rrugën e dytë bashkë me luginën ndërmjet ka një planimetri më të përpunuar me përdorimin e  një këndi të drejtë në anën juglindore dhe të një kull gjatë brinjës nga lindja.

Studiuesit austriakë Kamilo Prashniker dhe Arnold Shober,  shënojnë një dallim  në teknikën e ndërtimit midis dy pjesëve  të fortifikimit, por përshkruajnë vetëm murin lindor. Sipas tyre ai është ndërtuar me blloqe krejt të përpunuara, afërsisht katërkëndëshe të vendosura pa rregull dhe të plotësuara me gurë të vegjël.

Kjo kështjellë ilire, e cila sipas studiuesve Prashniker dhe Shober, është ngritur ( ndërtuar) rreth viteve 225-100 para Krishtit. Kësaj periudhe i përgjigjen dhe copat e qeramikës së grumbulluar nga vetë ata, pastaj edhe  fragmentet e trasha të amforave dhe atyre të përdorimit të përditshëm, mes tyre edhe prodhimet lokale me ngjyrë të zezë nga pjekja, të lëmuara me dorë , sikurse edhe  disa fragmente të tasave me  me pareten fine si dhe kupa  të lyera me vernik të zi mjaft të mirë.  Këto gjetje  të studiuesve  austriakë  dëshmojnë se  vendbanimi daton në përgjithësi në të njëjtën kohë me vendbanimin ilir të  Gajtanit, i cili shtrihet në juglindje të Shkodrës, midis fshatrave  Guri i Zi e Rremcë.

Parashniker dhe Shober në librin e tyre “ Kërkime arkeologjike  në Shqipëri dhe Mal të Zi” , të botuar në gjuhën shqipe në Tiranë, në vitin 2003,  në faqen 91-94,  ndër të tjera shkruajnë : “ Në thelb është ruajtur vetëm muri rrethues që qarkon kalanë. Më mirë është ruajtur qoshja juglindore e fortifikimit, ku një trakt i vogël muri qëndron ende në këmbë mbi  2 m lartësi. Blloqet e gurëve janë lënë siç kanë dalë nga gurorja, herë me forma katrore  deri në 1.60 m  gjatësi, 0.60 m lartësi dhe 1 m thellësi, dhe ndonjëherë  në formë shumëkëndëshe   të vënë njëri mbi tjetrin pa ndonjë kujdes të veçantë. Hapësirat mes gurëve janë mbushur me gurë  të vegjël. Askund nuk është ruajtur pjesa e sipërme e murit. Vende-vende, aty ku muri është zhdukur pothuajse tërësisht, vazhdimi i tij mund të  dallohet përmes çakullit të shpërndarë të bërthamës së murit. Rreth 25 m në perëndim të qoshes ndodhet një portë, me sa duket porta kryesore e vendbanimit. Porta ndodhet  në një kënd të dalë  të murit, i cili me tërheqjen  e tij formon një lloj kulle, që përforcon portën, në krahun e majtë të sulmuesit. Për fat të keq nuk mund të themi asgjë mbi gjerësinë dhe organizimin e portës për shkak të gjendjes shkatërruese të saj. Muri vazhdon më tej shumë i shkatërruar, me gjurmë shumë të pakta, përreth majës perëndimore, që kurorëzohet sot me një ledh mbrojtës primitiv i luftës së fundit ballkanike. Më buzën verore të majës, ai zbret drejt lugut ( luginës  – shënimi im)   dhe, i ruajtur në gjendje  më të mirë, vazhdon përgjatë buzës veriperëndimore  të tij deri tek maja lindore. Në krahun lindor muri është i ndërtuar me gurë të vegjël të thatë. Muri i ri është vendosur mbi një mur më të vjetër, të ndërtuar me gurë të mëdhenj. Ai duhet të jetë mur tarracimi, i ndërtuar në kohët e reja për të mbajtur dheun e grumbulluar në tokën bujqësore të lugut dhe që ndiqte një pjesë të linjës së murit të vjetër. Pak a shumë në mes të krahut gjatësor muri i vjetër ka pasur një kulme faqe ballore jashtë murit, gjurmë të së cilës, prej gurësh të mëdhenj natyrorë në forma që i afrojnë kuadratikes. Ndërkaq duhet përmendur dhe një mur i cili, pasi  shkëputet nga muri rrethues në krahun lindor të portës, ndjek shpatin lindor të majës perëndimore deri te krahu verior i kodrës, ku lidhet përsëri me murin rrethues. Me ndihmën e këtij muri, maja e lartë perëndimore ishte organizuar si një hapësirë e veçantë fortifikuese”.

Kalaja e   Hotit po ashtu  është një vendbanim i hershëm ilir, Kjo kështjellë   shtrihet  në  pjesën perëndimore të ekstremit verior të Liqenit të Shkodrës, andej kufirit me shtetin amë.   Gërmadhat e kësaj kala   janë  të vendosur  mbi një kodër të pjerrët, në pjesën perëndimore të esktremit verior  të Liqenit të Hotit. Kodra 178 m e lartë, ka në pjesën e sipërme një rrafsh të rrethuar me 4 maja, në lindje ruhen gërmadhat e një muri rrethues në formë elipsoidale. Në faqen veriore duken tri kulla katërkëndëshe  me faqe ballore të dalë jashtë  murit. Muret e ruajtur në lartësi kanë faqe të brendshme dhe të jashtme të punuara me gurë të gdhendur dhe të lidhur me shtresë të  trashë llaçi, ndërsa hapësira mes faqeve është mbushur me gurë të vegjël të thyer. Ne nuk kemi ndonjë pikëmbështetje për datimin e tij, sidoqoftë ky sistem fortifikimi zor që të jetë antik”, thuhet në  veprën e cituar, faqe 178 , Prashniker dhe Shober.

Këto  vendbanime të rëndësishme në basenin e Liqenit të Shkodrës  janë simbol i traditës dhe trashëgimisë së largët ilire. Prandaj  në gërmadhat e këtyre objekteve do të ishte me interes  që të kryhen gërmime të reja arkeologjike, studime e kërkime shkencore, sepse ato janë  pasuri e jashtëzakonshme e trashëgimisë kulturore historike shqiptare.