Nokshiqi: Simbole natyrore

Nga Ramiz Lushaj 

Nokshiqi historik, turistik e kulturor në krahinën e moçme dhe të re të Plavë-Gucisë, nga premja natyrore gjeo-fizike me përthyerjen harkore përfundi fshatit, përskej rrjedhës lumore të Limit, e merr mrekullisht “formën e gjysëm hanës”[1] në këtë luginë me bukuri të rralla.

Ky fshat emblematik në natyrë e në jetë i ka të gjitha të mirat e mundshme në krahashtrimjen luginore alpine të tij: lumin përbri e liqenin në afri, rrafshin e malin, vrrinin e bjeshkën Vraçevë, trupimin kryqavijë të rrugëve kalimtare me randësi rajonale, krojet e kopshtijet, pyjet e bletën, peshkun e kaprollin, drutë e zjermit dhe gurët e kullave.

Vendndodhja e privilegjuar gjeo-fizike alpine prej se nga epoka “Akullnaja Riss” (200–130.000 vjet hershmëni antike) dhe ajo e pasme ndërakullnajore, nga formimi i luginave (lugje), liqene (l’keje) e lumenj, nëpër rrjedha kohore të krijimit si vendbanim malor turistik, në ecurinë e zhvillimeve ekonomiko-shoqërore përgjatë periudhave e sistemeve politiko-shoqërore të ndryshme, e kanë kthye realisht e përjetësisht vet Nokshiqin e historisë në një nga simbolet e mrekullive natyrore në Bjeshkët e Nemuna.

Njëri nga ma jetëgjatët e shtatlartët e krahinës biblike të Plavë-Gucisë, Shaban Bali Nokshiqi, në bisedë gjatë një rrugecjeje, bash aty tek Memoriali i Adem Jasharit në Tiranë – pranë Bllokut të Ambasadave, në qershor 2012, na fjalaflet përmallshëm: “Me ndejt edhe pak muaj tek liqeni i Plavës, në rrjedhën e epërme të Limit, në ato lugje e male nga Nokshiqi në Vuthaj, të zgatet jeta…”.

Liqeni i Plavës është një tjetër simbol natyror i Nokshiqit, i formësuar nga shkrirja e  akullnajës së Plavës me 35 km gjatësi dhe 200 m lartësi, që ka prejardhje glaciale-morenike dhe rrokën një sipërfaqe ujatokë rreth 250 km2 në “Alpet Shqiptare të Veriut”.[2]

Në shtratin tokësor të kësaj akullnaje,[3] në rrënjët e dy maleve kundruall, në 907 m. lartësi mbidetare, u krijua ky liqen nga ma të bukurit në Ballkan, me kufij hapësinor 1.990.007 m2, me 9.1 m. thellësi dhe me 690. 950 m3 vëllim ujëmbledhës.[4]

Burri i ditun i Nokshiqit, Haxhi Smajl Efëndi Adem Mekuli, shpesh e thoshte në xhaminë e tij në fshatin e vet dhe në qytet të Plavës, në odat e kuvendet malësore: “ky liqen është dhuratë e Zotit”.

Në rrethatim të liqenit të Plavës i kanë pasë vendverimet bjeshktare mëkambës romak[5] të provincës ilire dhe zyrtarë të lartë të tyre (kuestorë, prokuratorë, legatë), dinastia e Nemanjasve, [6] priftërinj të Patriakanës së Pejës dhe të Manastirit të Deçanit,[7](në territorin verior disa vendbanime ishin “metohi” – toka në shërbim të kishës,[8]si në Plavë, rrethina të Limit, në Guci, etj.). Autoritete politike-administrative-ushtarake të Perandorisë Otomane si Kara Mahmut Pasha, përndryshe Veziri i Shkodrës, kanë pas ngrit aty “rezidenca verore” – biles edhe sot një breg mbi liqen të Plavës dhe një majemali në Guci  ende thirren “Maja e Vezirit”.

Poeti e shkenctari Esad Mekuli (Nokshiqi), i lindun në bregore të liqenit më 17 dhjetor 1916, kryetar i parë i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, i pagëzuar “bard i letërsisë shqipe në Kosovë”, në poezinë “Në liqenin e Plavës” adhuron me nostalgji: “Ja ku më ke, Liqen i dashur: mu në bregun tënd / – të ëndërruar, të dëshiruar /…bukuri e vendlindjes…” [9]

Limi lumgjatë 220 km është një nga simbolet natyrore ma përfaqësuese të Nokshiqit

historik e turistik.

Grykon nga liqeni i Plavës dhe trupaton nëpër toka të bajrakut të Arzhanicës (komunës së

dikurshme të Murinës) tue mbledhë nga të dy anët tarracore ujna nga lumenj si Bebëza – në lindje të Plavës, sheu i Pepajve, i Arzhanicës, etj., ndërsa nga e djathta – prej shpateve e rrafshit tw fshatit Nokshiq i vargavijnë sheu i Ujkanit, i Groshit, i Hysëve (Hysenaj-Mekulëve), i Stajve, i Micanit e i Ranishës. Në të djathtë të tij shtrihen Nokshiqi, Velika, Zhanica (Ar-zhanica) e Komorani (Komoraça), kurse në të majtë Brezovica (Brezare) dhe Pepajt. Në ecjen e tij ujëplot Limi e ndanë përgjysmë Murinën (ish qendër zyrtare), pastaj rrugëton duke e lanë në të djathtë Mashnicën dhe në të majtë Vizitoret e Ulëta me Qafë Previ (Prejvija) dhe Kullën e Sheremetit, shtegton përmes Llugave drejt Suqeskës tue i kalue Andrijevicës në të majtë dhe shkue drejt komunave të Beranit e të Bjellopojës deri në pikëpjekjen ujore me lumin Drina(Drinus në Bosnjë – emën me rrënjë ilire).[10]

Lugina në rrjedhën e epërme të Limit cilësohet edhe si “Ultina e Epërme e Limit”, që përfshin disa vendbanime etnike shqiptare të mëdha e të vogla si: Nokshiqi, Murina, Arzhanica (Arat e zhagituna të Nikës),[11] Pepajt, Brezovica, Velika, Komorani, Mashnica, të cilat tashma janë të populluem pothuaj tanësisht me popullsi etno-kulturore si malazeze, serbe, boshnjake etj.

Faktikisht Limi gjeo-historik lundron në toka të lymta (Lim-Lym)[12] duke rrjedhanisë nga lumi i Vermoshit në bjeshkë të Kelmendit të Gurit dhe është i vetmi lumë i Shqipërisë Londineze që shtegton nga perëndimi drejt lindjes, çka i mundësoi Shqipërisë prej vitit 1992 pjesmarrjen në Organizatën e Bashkëpunimit Ekonomik të Detit të Zi (BEDZ),[13]një nga nismat e veprimtaritë shqiptare me mjaft përfitime strategjike-politike dhe ekonomiko-financiare. Kur Vermoshi hyn në territorin shqiptar të Malit të Zi, në krahinën e Plavë-Gucisë, tue marrë emnin “Gërçar” (ngricë) dhe teksa teposhtet nga Gucia, tuj u bigue me lumin e Vrrujës (ujë i vrullshëm) emnohet ndryshe: lumi Luça (Luca) që delton në liqenin e Plavës, të cilin sipas gazetës “Vreme”: “agallarët dhe bejlerët e Gucisë e patën ruajt me xhelozi”.[14]

Limi ujaecë edhe nëpër troje etnike shqiptare gjersa derdhet në lumin tjetër  Tara, që sapo hyn në territorin gjeopolitik të Bosnje-Hercegovina e merr emnin tjetër:  “Drina”, degë e pellgut ujëmbledhës të Danubit që bahet pjesë e Detit të Zi.

Kryetari i Fondacionit Plavë-Guci me seli në Nju Jork, mjeshtri i fotografisë artistike, veprimtari i njohur Alex Selimaj, në një mesazh elektronik më pohonte se “mrekullitë e natyrës shqiptare përgjatë rrjedhës së Limit, nga Gërçari në grykderdhjen e epërme liqenore dhe në rrethina të Nokshiqit të japin pamje që i mahnitin mërgimtarët e botës në Tempullin e Demokracisë”.[15]

Një tjetër simbol natyror i Nokshiqit është krahina e Plavë-Gucisë në shtetin artificial të Malit të Zi që shtrihet në një territor komunar me 486 km² dhe mbi 14.000 banorë, ku shqiptarët etnik janë ma të përqëndruar në Vuthaj, Guci, Hotin e Vendit, etj.

Shkambi i Vujkut në “Bjeshkët e Nemuna” në palcën e tij të gurtë e ndan tragjikisht  tokën etnike shqiptare në tre shtete ballkanike: Mali i Zi (Plavë-Gucia), Shqipëri (rrethet Tropoja, Malësia e Madhe) dhe Kosova (komunat Peja, Deçani).

Ky shkamb ngrihet si një memorial i padrejtësisë shekullore ndaj krahinës etno-historike të Plavë-Gucisë, të cilën e pushtuan përgjakshëm malazezët në tetor 1912, e aneksuan territorialisht me Traktatin e Londrës (1913), proçes kryejnë spastrim etnik dhe asimilim të pandalun shoven sllav ndaj shqiptarëve trojenik (sidomos këtej shek. XVII), ndjekin politika shtetërore  të varfërimit të tejskajshëm të saj, etj.

Plavë-Gucia, historikisht, në shekujt e fundit i ka dy qytete të randsishme në hartën politiko-ekonomike të Shqipërisë së Veriut: Plava (kryeqendër aktuale) dhe Gucia (prej kohësh e quajtun “Qytezë e Kelmendit”).

Nokshiqi është një  nga vendbanimet alpine (të mëdha e të vogla) të Plavë-Gucisë si:  Martinaj, Vuthaj, Hoti i Vendit (Hoti i Kujit), Pepaj, Velika, Brezovica (Drezovica), Metehu, Arzhanica (Ar-Zhanica), Gërnçari (Gërçari), Komarusha (Komoraça), Hakaj, Krusheva (Dardha), Murina, Vojosella (Vonasella), Doli, Zabeli (i Hotit të Vendit e tevona i bajrakut të Vuthaje), Dosugjeja me Zagrajë, Bogajiçi, Gjyriqi, Kolina, Mashnica, Jasenica, Përnjavori, Skiqi (Skiçi), Vishnjeva, Kukajt, Budovica.

Ky fshat alpin, rrënjas arbnor, me jetnim në tokën e fisit të fuqishëm ilir të Autariatëve të

antikitetit, kufitohet me vendbanime historikisht shqiptare: nga ana perëndimore me Pepaj, nga lindja me Metehin, nga jugu me Brezovicën dhe nga veriu me Velikën.

---