Dr. Pashko R. Camaj,
Doktor i Shkencave të Shëndetit Publik
Që nga fillimi i pandemisë COVID-19, një pyetje dominuese ka qenë: kur do të “mbarojë” pandemia? Në ditët e para të 2020-ës, shumë e kishin parashikuar që pandemia do të përfundonte me zhdukjen e plotë të coronavirusit të ri, pasi te bënte një ‘cikël’ të plotë në mbarë globin. Por valë pas vale, u bë e qartë se kjo ishte e pamundur dhe fokusi u zhvendos dhe u përqendrua ndaj eliminimit të këtij virusi. Plani ishte: të gjejmë një vaksinë dhe nëse mjaft njerëz do të vaksinohen, për të arritur imunitetin e tufës, dhe kështu mund të ndalojmë përhapjen e virusit. Kur edhe kjo u bë e pamundur, ne “pranuam” që virusi të vazhdonte të qarkullonte, duke shpresuar se do të bëhej si një nga katër coronaviruset e rëndomtë, që shkaktojnë ftohjet e zakonshme.
Në fillim të këtij muaji, pas një jave në të cilën pothuajse 3,000 amerikanë vdiqën nga COVID-19, disi e papritur, Presidenti Biden shpalli se “pandemia ka marrë fund.” Duke kuptuar se mund të ketë shkaktuar një problem me këtë deklaratë, ai vazhdoi me shpejtësi duke shtuar: “Ne kemi ende një problem me COVID. Ne jemi ende duke bërë shumë punë për të.” Ne fakt, kësaj jave ai vazhdoj statusin “emergjencë publike shëndetësore” dhe për 90 ditë të tjera. E shpallur për herë të parë në janar 2020 nga administrate e presidentit Trump, ky status është rinovuar çdo 90 ditë që nga fillimi i pandemisë, duke mundësuar qasje ndaj fondeve te duhura për menaxhimin e saj. Shumë e kanë parë këtë deklarate si një kontradiktë. Por ne realitet shumë janë dakord me këtë qëndrim, dhe ata e shohin atë si një mënyrë se si ne përballemi me çdo sëmundje tjetër – një përpjekje për të normalizuar COVID. Në fund të fundit, ne nuk i trajtojmë gripin, kancerin, sëmundjet e zemrës, tuberkulozin, hepatitin C, etj., si urgjenca kombëtare që ngatërrojnë jetën e përditshme, edhe pse vazhdon puna për parandalimin dhe trajtimin e tyre. Strategjia e SHBA-së për COVID me siguri duket se po shkon në atë drejtim, pra një fund i pandemisë si e kemi njohur nga fillimi, por pa një deklarate të tillë. Gjërat janë përmirësuar padyshim që nga kulmi i krizës, por të quash pandeminë të “mbaruar” me njërën anë të gojës, dhe me tjetrën te vazhdosh se “kemi problem me COVID,” mund të jetë po aq e dëmshme sa të thuash, “pandemia do të mbarojë deri për Pashkë.”
Ky ndryshim i fokusit tonë është, pjesërisht, një llogari me realitetin biologjik të COVID. Virusi që doli nga Wuhan, Kinë, në vitin 2019 ishte tashmë aq i mirë për t’u përhapur – duke përfshirë nga njerëzit pa simptoma – sa çrrënjosja ndoshta nuk kishte kurrë një shans pasi COVID u përhap globalisht. Me kalimin e kohës, u bë gjithashtu e qartë se imuniteti thjesht nuk ishte mjaft i qëndrueshëm për t’u eliminuar përmes imunitetit të tufës. Virusi evoluon shumë shpejt dhe imuniteti ynë ndaj infeksionit COVID duket se zbehet shumë shpejt – siç ndodh me viruset e tjera të frymëmarrjes – edhe pse imuniteti ndaj sëmundjeve të rënda tenton të vazhdojë. Tetëdhjetë e tetë përqind e të gjitha vdekjeve nga COVID gjatë muajit shtator kanë qenë te personat mbi 65 vjeç. Me një lodhje të publikut nga masat pandemike dhe institucionet e shëndetit publik që heziton t’i shtyjë ato, situata duket se nuk ka gjasa të përmirësohet së shpejti.
A është Covid më i rëndë se gripi (influenza)?
Përgjigje e shkurtër, po COVID është më i rëndë se gripi, të paktën trefish. Në të gjithë popullsinë, COVID ende po vret shumë herë më shumë njerëz sesa gripi, sepse ai ende po sëmur shumë më shumë njerëz. Faktorë të rëndësishëm që dallojnë COVID-in nga virusi i gripit, pavarësisht nga një shkallë relativisht e ngadaltë e mutacionit në fillim të pandemisë, COVID shpejt evoluoi në variante që janë në thelb më ngjitëse dhe më të mira në shmangien e imunitetit. Me çdo valë të madhe, virusi është bërë vetëm më i transmetueshëm. Coronavirusi nuk mund të vazhdojë të bëhet më i transmetueshëm përgjithmonë, por ai mund të vazhdojë të ndryshojë për të shmangur imunitetin tonë në thelb përgjithmonë. Shkalla e evolucionit të saj është shumë më e lartë se ajo e coronaviruseve të tjera të ftohjes së zakonshme. Është më e lartë se edhe ajo e gripit H3N2 – virusi më i mundimshëm dhe më i shpejtë i gripit. Omicron është ekuivalenti i pesë viteve të evolucionit të virusit që shkakton gripin.
Po në lidhje me covid-in e zgjatur?
Për shumicën e njerëzve që sëmuren me COVID-19, sëmundja vjen dhe shkon në një apo dy javë. Por disa individë në përgjithësi, njerëzit, sistemi imunitar i të cilëve është i fortë, do të vrasin të gjithë coronvirusin në fazën paraprake të infeksionit. Ndërsa në rast të pacientëve të imunokompromituar, kjo ne shume raste nuk mund të ndodhë. Ata bëhen të paaftë për të vrarë të gjithë këta viruse dhe infeksioni përparon. Dy gjëra ndodhin, ose pacienti vdes nga pneumonia COVID-19 ose infeksioni largohet nga mushkëritë që përhapen në të gjithë trupin. Këta individë zhvillojnë simptoma të zgjatura, disa herë ligështuese, që zakonisht quhen COVID i zgjatur që kalon në një infeksion kronik që zgjat disa muaj e deri në vite. Simptomat e COVID i zgjatur përfshijnë lodhje të qëndrueshme, shkurtimin e frymëmarrjes, humbjen e përqendrimit, dhimbje koke dhe të përbashkët, mjegull të trurit, mpirje dhe dridhje, probleme intestinale, pagjumësi, marramendje, tingëllimë në veshë dhe shikim të turbullt.
Deri në 4 milionë njerëz në SHBA janë pa punë për shkak të Covid-it të zgjatur sipas Qendrës për Progresin Amerikan, një institut progresiv. Specialistët që trajtojnë Covid-in e zgjatur raportojnë lista pritjeje disamujore. Covid-i i zgjatur mund të marrë shumë forma, duke përfshirë rraskapitjen, mosfunksionimin kognitiv, çështjet neurologjike dhe dhimbjen kronike. Disa studime të fundit kanë treguar se shumë përvoja të pacientëve tregojnë se simptomat mund të zgjasin me vite. Nuk ka një kurë të njohur për Covid-in e zgjatur dhe mënyra e vetme për ta parandaluar atë është të mos infektoheni fare. Sigurisht që vaksinat po ndihmojnë. Përpara se të bëheshin të disponueshëm, rreth një e treta e të gjithë të infektuarve me virusin kishin kaluar me Covid të zgjatur. Ka të dhëna krejt të reja që tregojnë se nëse jeni vaksinuar dyfish dhe jeni i rritur, atëherë rreziku i zhvillimit të, Covid-in e zgjatur, nëse infektoheni me virus, është ndoshta më shumë si 16, 17 përqind. Ky është lajmi i mirë. Lajmi i keq është se shanset 1 në 6 ende përkthehen për shumë njerëz: Për çdo milion njerëz edhe pse të vaksinuar që infektohen me COVID, 160,000 deri në 170,000 do të zhvillojnë Covid të zgjatur.
Ndërsa ne mund të mos arrijmë në një deklaratë se pandemia ka “marrë fund” në të ardhmen e afërt, qasja se si e menaxhojmë dhe trajtojmë pandeminë ka ndryshuar për shumicën prej nesh. Prandaj është e rëndësishme që deklaratat nga Presidenti apo dhe institucioneve përkatëse të Shëndetit Publik të dalin me qëndrime konkrete që të mos jenë kontradiktore me realitetin. Ndërkohe, me një valë të re të mundshme të nxitur nga një variant i ri këtë vjeshtë dhe dimër, një rekomandim i mirë dhe i arsyeshëm vazhdon të jetë: në veçanti për ata që janë më të rrezikuarit mes nesh, veçanërisht të moshuarit dhe të imunokompromituar, duhet të marrin vaksina të reja përforcuese “bivalente” për të zvogëluar mundësinë dhe efektet negative të infeksionit.